مسابقه برای کنار گذاشتن نفت خام

محمد مهدی حاتمی؛ به دنبال بروز شوک در بخش انرژی جهان، قیمت نفت (در شاخص WTI) به کانال ۸۰ دلاری وارد شده و حالا بسیاری از موسسات پیش بینی اقتصادی می‌گویند که نه فقط قیمت‌های بالاتری هم قابل حصول هستند، که تقاضا برای نفت هم ممکن است بر خلاف پیش بینی‌های قبلی، تا مدت‌ها صعودی باشد.

به گزارش بخش اقتصادی سایت خبرمهم،  با این همه، ظاهراً اقتصاد‌های نفتی در جهان خود را برای جهان «پسا-نفت» هم آماده می‌کنند. مثلاً، عربستان سعودی، یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفت و یکی از سه تولیدکننده بزرگ این محصول در جهان، وعده داده که تا سال ۲۰۳۰ میلادی اقتصادش را به یک اقتصاد غیرنفتی بدل خواهد کرد.

مسابقه برای کنار گذاشتن نفت خام
از آن سو، قطر، رقیب دیرینه ایران در میدان گازی «پارس جنوبی» (یا به قول قطری ها، میدان «گنبد شمالی»)، مدتی است که از «اوپک» خارج شده تا تمام تمرکزش را بر روی تولید و صادرات «گاز طبیعی» بگذارد.

از آن سو، مسابقه پر سرعتِ کنار گذاشتن بنزین به عنوان سوخت خودرو در فاصله سال‌های ۲۰۳۰ تا ۲۰۴۰ میلادی، بیش از پیش نفت را به کالایی مربوط به گذشته تبدیل خواهد کرد. بر همین اساس، کشور‌هایی مانند چین، بریتانیا، آلمان، فرانسه و حتی برزیل، اعلام کرده اند که در فاصله سال‌های مورد اشاره، تولید هر نوع خودروی بنزینی را متوقف و ممنوع می‌کنند.

به این ترتیب، ظاهراً نفت روز به روز اهمیت خود را از دست می‌دهد و این یعنی یک زنگ خطر برای کشور‌هایی که اقتصادشان به نفت وابسته است. با این حال، ظاهرا ایران هم پیام پایان عصر نفت را دریافت کرده و از آنجا که تحریم‌کردنِ صادرات نفت چندان دشوار نیست و چشم انداز روشنی هم برای پایان تحریم‌ها متصور نیست، برنامه ریزی برای کنارگذاشتن خام فروشی نفت در ایران هم شروع شده است.

کارت جدید برای کشور‌های نفتی: «پتروپالایشگاه ها»
اما تقریباً همه کشور‌های نفتی این را می‌دانند که نباید مزیت طلای سیاهی را که زیر خاک شان و در سواحل شان موجود است، به این راحتی رها کنند. در واقع، برنامه کنار گذاشتن تدریجیِ نفت در اقتصاد‌های نفتی، باید دست کم از یک مرحله دیگر هم عبور کند که ممکن است دهه‌ها طول بکشد.

این «مرحله واسط»، تولید مواد مصنوع از نفت خام است که تا پیش از این در صنعت «پالایشگاهی» دنبال می‌شد. حالا، اما چند سالی است که صحبت از «پتروپالایشگاه ها» به میان آمده است، صنعتی متفاوت که می‌تواند بسیار بسیار بیش از صنایع پالایشگاهی ارزش افزوده ایجاد کند. اما «پتروپالایشگاه» اساسا چه تفاوتی با «پالایشگاه» دارد؟

«پتروپالایشگاه ها» نسل جدیدی از «پالایشگاه ها» محسوب می‌شوند که بر تجمیع مجتمع‌های پالایش و پتروشیمی تاکید دارند. به عبارت ساده، در مجتمع‌های پتروپالایشگاهی هدف تنها تولید بنزین، نفت و گاز نیست بلکه در کنار تولید این محصولات، تامین خوراک مورد نیاز مجتمع‌های پلیمری و شیمیایی هم انجام می‌شود.

به بیان باز هم ساده تر، در یک مجتمع پتروپالایشگاهی، موادی تولید می‌شوند که می‌توان بعداً آن‌ها را به موادی با ارزش افزوده بالاتر (مثلا در صنایع داروسازی) تبدیل کرد. در واقع، خروجی پتروپالایشگاه‌ها دست کم ۳۰ نوع فرآورده مایع و جامد با قابلیت انبارش راحت‌تر نسبت به نفت خام است که سودآوری بسیار بالاتری هم در مقایسه با خام فروشی و حتی تولید سوخت دارند.

از آن سو، به‌طور کلی فرآورده‌های اصلی یک «پالایشگاهِ» نفتی، شامل «گاز مایع»، «بنزین»، «گازوئیل» و «نفت کوره» است، اما در یک «پتروپالایشگاه»، بخشی از نفت خامِ ورودی به جای تولید سوخت به مواد شیمیایی پایه تبدیل می‌شود.

به این ترتیب، مثلا به جای تولید گاز مایع و بنزین، با احداث واحد‌های «اولفین» و «آروماتیک»، می‌توان این مواد را که در ابتدای زنجیره ارزش مواد شیمیایی هستند را تولید کرد و میزان سودآوری را افزایش داد.

حاشیه سود یک «پالایشگاه» در حالت مطلوب، حدود ۶ تا ۷ دلار به ازای هر بشکه محصول تولیدی است. این در حالی‌که برای یک «پتروپالایشگاه» این سود می‌تواند تا حدود ۱۲ تا ۱۴ دلار (یعنی حدود ۲ برابر) افزایش یابد.

سد سرمایه گذاری: باز هم داستان تحریم‌ها
با این همه، احداث «پتروپالایشگاه» یک مشکل اساسی دارد و آن هم هزینه بسیار بالایِ مورد نیاز برای ساخت این سازه‌های فنی و پیچیده است. بررسی مشخصات پنج مجتمع پتروپالایش در حال ساخت در چین و عربستان نشان می‌دهد مجموع ظرفیت اسمی این مجتمع‌های پتروپالایشی ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه در روز و سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای اجرایی شدن این طرح‌ها حدود ۶۹ میلیارد و ۸۵۰ میلیون دلار است.

به عبارت ساده تر، به طور متوسط حجم سرمایه‌گذاری برای فرآوری یک بشکه نفت در این مجتمع‌های پتروپالایشی، معادل ۲۷ هزار دلار برآورد شده است. این در حالی است که با توجه به وابستگی ایران به اخذ لیسانس و واردات تجهیزات خاص از خارج از کشور، هزینه طراحی و ساخت مجتمع‌های مشابه پالایشگاهی در ایران، حداقل ۱۰ تا ۲۰ درصد بالاتر از سایر مناطق دنیا است.

بنابراین می‌توان برآورد کرد که هزینه ساخت مجتمع‌های پتروپالایشگاهی در ایران به ازای هر بشکه حدود ۳۰ هزار دلار باشد. به این ترتیب، برای ایجاد ۲ میلیون بشکه ظرفیت پتروپالایشگاهی در ایران، به حدود ۶۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز خواهد بود. این در حالی است که بالاترین درآمد نفتی ایران در ۸ سال اخیر هم به زحمت به ۶۰ میلیارد دلار می‌رسد.

آیا ایران می‌تواند روی چین حساب باز کند؟
با این همه، طیف محصولاتی که یک مجتمع پتروپالایشگاهی تولید می‌کند، آن قدر وسیع است که سرمایه گذاری سنگین برای احداث آن را توجیه می‌کند. شاید به همین دلیل است که کشور‌هایی مانند چین، هند، آمریکا و عربستان سعودی، به دنبال تبدیل شدن به قطب‌های آینده در این حوزه هستند.

این در حالی است که دست کم هند و چین، هر دو واردکننده نفت هستند و به این ترتیب، می‌توان حدس زد که چرا چینی‌ها (در قرارداد موسوم به ۲۵ ساله با ایران) به دنبال خرید نفتِ ارزان قیمت از ایران هستند. در واقع، نفت ارزانِ ایران که با تخفیف بالا به چین فروخته می‌شود، قرار است در پالایشگاه‌های این کشور به کالا‌های بسیار گران قیمتِ پتروشیمیایی بدل شود و دوباره صادر شود.

بررسی‌ها نشان می‌دهند که چین با ظرفیت پالایشی ۱۶ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۹ میلادی، در واقع همین حالا هم بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات پتروپالایشی در جهان است. دو شرکت» پتروچاینا» و «ساینوپک»، عمده عملیات پالایش را در این کشور بر عهده دارند و در مجموع، بزرگ‌ترین سهم از سبد محصولات پتروپالایشی را در جهان به خود اختصاص می‌دهند.

این در حالی است که خبرگزاری «بلومبرگ» چندی پیش گزارش داده بود که چین ۱۰ میلیارد دلار برای ساخت چهار پتروپالایشگاه بزرگِ جدید با ظرفیت پالایش ۱.۴ میلیون بشکه نفت خام در روز هزینه می‌کند.

عربستان، جلوتر از ایران
به همین دلیل، شاید عجیب نباشد که عربستان سعودی، یکی از رقبای منطقه‌ای ایران، از مدت‌ها پیش برای احداث پتروپالایشگاه‌ها آستین بالا زده باشد. سعودی‌ها اکنون ۹ پتروپالایشگاه با مجموع ظرفیت ۲.۹ میلیون بشکه در روز دارند. شرکت «آرامکو «به صورت انحصاری ۶ پالایشگاه از این تعداد را در اختیار دارد و بقیه به صورت سرمایه گذاری مشترک با شرکت‌های دیگر هستند.

همزمان، پارک پتروپالایشی «آرامکو-سابیک» به ارزش ۲۰ میلیارد دلار، پارک پتروپالایشی «رابغ» به ارزش ۱۸ میلیارد دلار و پارک پتروپالایشی «الجبیل» به ارزش ۱۰ میلیارد دلار برخی از سرمایه‌گذاری‌های عربستان برای توسعه ظرفیت پتروپالایشی و تکمیل زنجیره ارزش در این کشور هستند که نشان می‌دهند ایران این بار هم در حال باختن قافیه به کشور‌های همسایه است.