محاسبات نجومی در خدمت استهلال

به گزارش بخش فرهنگی سایت خبرمهم، در این  گفت وگو می خوانیم:ستاد استهلال از چه سالی آغاز به کار کرد؟
تقریباً از همان اوّایلی که رهبر انقلاب بعد از امام امت به عنوان رهبر تعیین شدند، ستاد استهلال شکل گرفت. بنده هم تقریباً از سال ۸۲ در جریان کارهای ستاد استهلال قرار گرفتم و از قبل آن اطلاعی ندارم؛ امّا از سال ۸۲، رهبر انقلاب فرمودند گروه هایی برای استهلال در جاهای مختلف کشور آموزش های نجومی لازم و کار با ابزار را یاد بگیرند. خاطرم هست که حدود ۱۵۰ نفر از جاهای مختلف کشور به اردوگاهی در نزدیکی کرج برای سه روز دعوت شدند و آموزش دیدند.

امسال به طور مشخص، برای استهلال ماه مبارک رمضان و عید سعید فطر چه تمهیداتی اندیشیده شده است؟
حدود صد گروه در استان های مختلف کشور برای دیدن هلال ماه رمضان و شوال اقدام می کنند. البته، تعداد گروه ها از این هم بیشتر بود، ولی ستاد تصمیم گرفت از گروه هایی که سوابق و تجربه های بهتر و بیشتری دارند، استفاده کند؛ چون بعضی مواقع تا دویست گروه هم اقدام می کردند.

داشتن صد گروه با کیفیت خوب، کفایت می کند؛ چون با پراکندگی که در کشور دارند، شانس رؤیت بالا می رود. قاعده هم این است که در همه ی ماه ها استهلال انجام می گیرد و شاید بعضی از مردم ندانند که این کار انجام می شود؛ چون خبر استهلال فقط در ماه رمضان و شوال گفته می شود و مردم فکر می کنند که فقط در ماه رمضان و شوال این کار انجام می گیرد، درحالی که برای همه ی ماه های قمری استهلال انجام می گیرد. نتایج آن هم در پایگاه اطلاع رسانی دفتر رهبر انقلاب در بخش مباحث شرعی و استهلال (اینجا) می آید. در بعضی مواقع هم، همان شبی که استهلال انجام می شود، گزارشش روی سایت قرار می گیرد. گزارش ها هم برای همه ی ماه ها کاملاً قابل دسترسی است، ولی ماه رمضان و شوال به لحاظ واجب بودن روزه در ماه رمضان و حرام بودن روزه در عید فطر، حساسیت بیشتری دارند و مردم هم پیگیر آن هستند.

فرآیند و ترکیب گروه های ستاد استهلال به چه صورت است؟ افراد به احکام شرعی و مباحث نجومی تسلّط دارند، یا صرفاً رؤیت انجام و جمع بندی می شود؟
ما الحمدللّه در گروه ها افرادی داریم که هم اطلاعات نجومی و هم اطلاعات فقهی لازم را دارند. در بعضی از گروه ها هم افرادی هستند که اطلاعات نجومی دارند، ولی به آن معنا اطلاعات فقهی دقیقی ندارند، یا بعضی از افراد هم اطلاعات فقهی و دینی خوبی دارند، ولی اطلاعات نجومی ندارند. گروه های مرتبط با ستاد استهلال، پنج نفره هستند.

گروه ها از چه ابزاری برای استهلال ماه استفاده می کنند؟
همه ی گروه ها حداقل دارای دوربین دوچشمی هستند. به قول مردم، دوربین های دوچشمی همان دوربین های شکاری ساده ای است که روی دست گرفته می شود. بعضی از دوربین ها هم قوی تر و سنگین وزن ترند که روی سه پایه قرار می گیرند. تقریباً طبق آمار، حدود نیمی از گروه ها از تلسکوپ استفاده می کنند. البته، استفاده از تلسکوپ اطلاعات و توانمندی های بیشتری می خواهد.

کیفیت جمع بندی گزارش های رؤیت هلال به چه شکل است؟
ما دو جور ارائه و ارسال گزارش داریم؛ یک جور به صورت متمرکز است و در استانی که گروه های مختلف استهلال می کنند، گزارش ها را به رابط ستاد استهلال در استان می فرستند و آن شخص همه را به دفتر ستاد استهلال در تهران ارسال می کند. جور دیگر اینکه وقتی مردم خودشان هلال را می بینند، با ستاد استهلال تماس می گیرند و گزارش استهلال را می دهند. این مورد بیشتر صورت می گیرد؛ امّا کار مهمی که ما در این باره انجام می دهیم، با افرادی که گزارش رؤیت را ارسال می کنند، صحبت می کنیم و سؤالات فنی می پرسیم. مثلاً، افرادی که هلال را دیدند، چند نفر بودند و هلال را چه مدتی دیدند، یا مطمئن هستند که هلال را دیده اند یا نه؛ چون هیجانات بالاست و همه دنبال دیدن هلال باریک ماه هستند و ممکن است گاهی چیزی به چشم بیاید که رؤیت واقعی نباشد.

گزارش ها به همین شکل ثبت و خدمت رهبر انقلاب ارائه می شود؛ یعنی رئیس ستاد استهلال همه ی گزارش های جمع بندی شده را خدمت ایشان می برد و اگر برایشان اطمینان حاصل شد که این مقدار به لحاظ شرعی کفایت و اطمینان آور است، به صداوسیما اعلام می شود که نتیجه را اطلاع رسانی کند.

در طول این سال ها، رهبر انقلاب چه دلالت ها، راهنمایی ها و ارشاداتی در جهت بهبود فرآیند استهلال ماه داشتند؟
رهبر انقلاب همیشه سعی شان بر این بوده که گزارش های ما با دقت ثبت شود؛ حتی بعضی از گزارش ها را فرمودند که بیشتر روی شان کار شود خصوصاً در جاهایی که گزارش ها کم بوده است؛ معمولاً هم وقتی کارشناسان در رؤیت هلال ماه تردیدی نداشتند، ایشان گزارش را می پذیرفتند.

نگاه رهبر انقلاب به مبانی فقهی استهلال چگونه است؟
از نظر ایشان، رؤیت هلال با ابزار معتبر است. بعضی گمان می کنند که تنها فقیه و مرجعی که رؤیت با ابزار را معتبر می دانند ایشان هستند، ولی این طوری نیست. ایشان رؤیت را در همان منطقه ای که فرد اقامت دارد، معتبر می دانند. برخی از فقها مثلاً رؤیت هلال را در سه یا پنج هزار کیلومتر دورتر هم معتبر می دانند، ولی ایشان منطقه ای که فرد در آن زندگی می کند و مناطق نزدیک مجاورش را معتبر می دانند. البته بین مراجع معمولاً اختلاف نظر است.

بعضی از دوستان هم به لحاظ نجومی گاهی اوقات تلاش می کنند که هلال را قبل از ظهر ببینند. نظر رهبر انقلاب مانند اغلب فقها این است که رؤیت هلال قبل از ظهر معتبر نیست. اگر رؤیت قبل از ظهر صورت بگیرد، ثابت نمی کند که همان روز اوّل ماه است و نشان می دهد فردایش اوّل ماه است. گاهی مواقع هم هلال قبل از غروب خورشید دیده می شود. البته این هم کار دشواری است، ولی گروه های رصدی توان این کار را دارند که با تنظیم تلسکوپ در روز هلال را ببینند. گاهی مواقع هم مشخصات هلال به گونه ای است که ایشان آن را معتبر می دانند و ثابت می کند فردا اوّل ماه است.

با وجود روش های علمی که الآن وجود دارد، چه ضرورتی است که گروه های رصدی در سطح کشور پراکنده شوند و تک تک این کارها انجام و گزارش ها تجمیع شود و به نتیجه برسد؟ آیا ابزارها و روش های جدیدی که استفاده می شود، منافاتی با کارهای ستاد دارد؟
اینجا دو مطلب وجود دارد؛ اولاً فقها و مراجع ما در رساله هایشان می گویند که اگر کسی با محاسبات نجومی یقین پیدا کند که مثلاً امشب هلال دیده می شود، همین کفایت می کند. رهبر انقلاب هم می فرمایند اگر شما می دانید امشب هوا مساعد و هلال قابل رؤیت است، همین کافی است؛ حتی بسیاری از فقها می گویند یقین هم لازم نیست و اطمینان کافی است؛ چون اطمینان یک درجه از یقین پایین تر است. ما می گوییم اطمینان داریم که هلال دیده می شود. رهبر انقلاب هم مانند اغلب فقها نظرشان همین است و می فرمایند اطمینان کفایت می کند. اگر کسی اهل محاسبات نجومی باشد و می تواند یقین پیدا کند، دیگر نیازی به گزارش و دیدن ندارد. بنابراین، اینکه بعضی ها می گویند فقها به علم توجه و عنایتی ندارند، کاملاً حرف نادرستی است.

ثانیاً همه ی مردم این چنین نیستند که بتوانند اطمینان یا یقین علمی پیدا کنند؛ چون باید علاوه بر داشتن اطلاعات نجومی، در زمینه ی رؤیت هلال هم کار کرده باشند تا بتواند اطمینان پیدا کنند. واقعاً اطمینان در محاسبات منجمین یک امر قلبی است، ولی اگر اطمینان پیدا نشود، به گزارش های افراد صادقی که هلال را دیدند، مراجعه می کنند تا برایشان اطمینان حاصل شود.

در مواردی بعضی از آدم های علمی و تحصیل کرده نظر کارشناسان رؤیت و منجمین را نمی خواهند و گزارش ستاد را می خواهند. استهلال برای کسانی که اطمینان به محاسبات نجومی ندارند، فایده ی این چنینی دارد.

سؤالی که در اینجا مطرح می شود این است که آیا کارشناسان و منجمین هم در رؤیت همه ی هلال ها متفق اند؟ نه، در این باره کارشناسان با همدیگر اختلاف دارند؛ حتی بعضی از کارشناسان می گویند شما اطمینان دارید که هلال دیده می شود، می گوید نه. می پرسیم چرا؟ می گوید به گمان دیده می شود یا برعکس به گمان دیده نمی شود. بعضی از کارشناسانی هم که در این زمینه کار علمی و تجربی کردند، به یقین و اطمینان نمی رسند و به عنوان کارشناس گمان و حدسشان را بیان می کنند. طبعاً در اینجا هم خود کارشناس منتظر گزارش استهلال می ماند.

با توجه به تجربه ی چندین ساله ی ستاد، آیا در حوزه ی تعاملات بین جهان اسلام و کشورهای مسلمان ارتباطی وجود دارد که آن ها هم از این تجربیات استفاده کنند؟
در بعضی از گردهمایی ها که در سطح جهان برگزارشده، این رویه توضیح داده شده است. منتها واقعیت این هست که کشورهای اسلامی در این زمینه تعامل و انتقال تجربیاتشان با هم کم است و ما واقعاً از رویه ی برخی از کشورها اطلاعات دقیقی نداریم و فقط نتیجه ی آن ها را از اخبار می شنویم. در واقع ضعف هایی را در کشورهای اسلامی در این زمینه می بینیم، ولی رویه ای که الحمدللّه به همت رهبر انقلاب و درایت و حمایت های ایشان و تلاش گروه های استهلال می شود، انصافاً، کار متقن و نمونه ای است که در برخی از کشورهای اسلامی چنین نمونه ای خیلی کم وجود دارد.

چرا در برخی از ماه ها یا سال ها مثلاً شروع ماه مبارک رمضان در برخی از کشورها با ایران متفاوت است، یا عید سعید فطر بعضاً یک روز زودتر اعلام می شود؟ علت این اختلاف چیست؟
این اختلاف می تواند سه علت داشته باشد؛ برخی از کشورهای اسلامی با ما اختلاف افق دارند؛ یعنی ممکن است که هلال در مکه قابل رؤیت باشد، ولی در هیچ جای ایران قابل رؤیت نباشد. معمولاً اختلاف افق به این شکل کم اتفاق می افتد؛ یعنی کشورهایی که تقریباً در یک منطقه واقع شده اند، اختلاف افق در آن ها این چنین نیست که مثلاً بگوییم همه ی ماه ها با هم اختلاف دارند.

علت بعدی، اعلامی است که بر اساس مبنای فقهی صورت می گیرد. مثلاً، در برخی از کشورها فقیه اعلام می کند و بعضی مواقع خود حکومت این کار را انجام می دهد. به عنوان مثال، هلال ماه رمضان در روز دوشنبه در ایران و عربستان دیده نمی شود و در بخش هایی از غرب آفریقا خیلی به زحمت دیده شود، ولی این هلال را مثلاً در آمریکا می شود دید.

حالا اگر فقیهی نظرش این باشد که دوشنبه شب هلال در جایی از دنیا دیده می شود، دیگر سه شنبه اوّل ماه می شود و آن کشور اعلام می کند که فردا اوّل ماه است؛ امّا ممکن است برای مردم عجیب باشد که افغانستان، پاکستان، ترکیه و کشورهایی که با ما فاصله ی زیادی ندارند، چطور اوّل ماه را اعلام کردند، ولی ایران با صد گروه ماه را رؤیت نکرده است! خب آن ها بر مبنای دیگری اعلام می کنند و می گویند ما می خواستیم یک هلالی دیده شود و لازم نیست حتماً در منطقه ای که ما زندگی می کنیم دیده شود. پس علت دیگر، اختلاف فتوایی است که بر اساس فتوای فقیه در آن کشور اعلام اوّل ماه می شود.

علت دیگری که زیاد اتفاق می افتد اینکه عده ای گزارش می دهند که ما هلال را دیدیم، درصورتی که آن ها افراد باتجربه و دقیقی برای رؤیت هلال نیستند، ولی افراد دروغگویی هم نیستند و دچار توهم در رؤیت می شوند. بعضی از اهل سنت هم یک شاهد را در ماه رمضان کافی می دانند، و دلیلی هم ندارد که به قول معروف آن ها را سین جیم کنند که هلال را چطور دیدید.

ما در ستاد استهلال با پرسیدن سؤالات دقیق، سعی می کنیم که توهم در رؤیت را از رؤیت واقعی جدا کنیم. مثلاً، از فرد سؤال می کنیم که شما هلالی که دیدید، دهانه ی هلال به سمت راست شما بود یا به سمت چپ؟ از نفر بعدی که کنارش ایستاده هم می پرسیم. یا می پرسیم هلالی که شما دیدید در زمینه ی نارنجی آسمان بود یا در زمینه ی آبی آسمان؟ هم زمانی رؤیت را می پرسیم و … از این دست سؤالات دقیق و فنی می پرسیم و جوابشان را ثبت می کنیم.

حتی گاهی اوقات از کسانی که تجربه های زیادی در رؤیت دارند و آموزش دیده اند هم سؤالاتی می کنیم و تعارف و رودربایستی با کسی نداریم. وقتی آن ها دیدگاه های همدیگر را تأیید می کنند و مؤید همدیگرند و افراد باتجربه ای هستند، نظرمان را در گزارش می نویسیم. همان طور که عرض کردم، ستاد اعلام نمی کند و فقط گزارش ها را طبقه بندی و جمع بندی می کند. /ایسنا