فرجام برجام پیچیده‌تر از هر زمان
خبرمهم: مذاکراتی که پیش نمی‌رفت، متوقف شده است. بعد از هفته‌ها تکرار مواضعی درباره پیشرفت مذاکرات همزمان با باقی‌ماندن مسائل مهمی که مدت‌هاست باقی مانده‌اند، طرف اروپایی مذاکرات رسما اذعان کرد مذاکرات احیای برجام متوقف شده است.
مذاکراتی که پیش نمی‌رفت، متوقف شده است. بعد از هفته‌ها تکرار مواضعی درباره پیشرفت مذاکرات همزمان با باقی‌ماندن مسائل مهمی که مدت‌هاست باقی مانده‌اند، طرف اروپایی مذاکرات رسما اذعان کرد مذاکرات احیای برجام متوقف شده است. جوسپ بورل، نماینده ارشد اتحادیه اروپا در روابط خارجی و سیاست‌های امنیتی در توییتی علت توقف مذاکرات را عوامل بیرونی عنوان کرد.
به گزارش بخش سیاسی سایت خبرمهم، بورل نوشت: «به خاطر عوامل بیرونی، توقفی در مذاکرات لازم است». بورل البته بار دیگر تأکید کرد: «متنی نهایی اساسا آماده و روی میز است. به عنوان هماهنگ‌کننده، من با تیمم به تماس با همه شرکت‌کننده‌های برجام و ایالات متحده ادامه خواهیم داد تا بر وضعیت فعلی غلبه کنیم و توافق را ببندیم». انریکه مورا، معاون بورل که به‌عنوان هماهنگ‌کننده مذاکرات و نماینده اتحادیه اروپا در گفت‌وگوهای وین حضور دارد نیز در‌این‌باره موضعی مشابه داشته است. خبرنگار وال‌استریت ژورنال به نقل از او نوشت او امیدوار است ازسرگیری مذاکرات به‌زودی رخ دهد. با نگاهی به اتفاقات و موضع‌گیری‌ها، به‌خصوص مواضع اخیر مقامات روسیه به نظر مشخص می‌رسد که عامل بیرونی که بورل به آن اشاره می‌کند، ادعاها و درخواست‌های جدید روسیه در نتیجه جنگ اوکراین است. پس از تجاوز روسیه به اوکراین، بسیاری از تحلیلگران نگران بودند که این اتفاق بر مسیر مذاکراتی که عملا دو طرف این جنگ پای میزهای آن نشسته‌اند، تأثیر بگذارد و حالا این اثرگذاری به حداکثر خود رسیده است. طرف روسی، البته با این قرائت مخالف است. میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین و رئیس هیئت مذاکره‌کننده این کشور در همین رابطه در توییتر نوشت: «فرجام توافق تنها به روسیه بستگی ندارد. دیگر بازیکنان نیز به زمان بیشتری نیاز داشته و نگرانی‌های بیشتری دارند. درخصوص این مسائل گفت‌وگوهایی دارد انجام می‌گیرد». در‌عین‌حال، موضع‌گیری‌های طرف‌های مختلف درباره اقدامات لازم و کسانی که باید در عبور از این موانع اقدام کنند، ادامه دارد.
اعتراض بی‌تعارف پوتین به تعامل بالقوه غرب با ایران
اما شاید واضح‌ترین نشانه از مشکل فعلی در مذاکرات در یکی از صریح‌ترین موضع‌گیری‌ها از رئیس‌جمهور روسیه قابل رصد باشد. ولادیمیر پوتین در صحبت‌های اخیر خود عملا به آنچه آمادگی ایالات متحده برای تعامل با ایران و ونزوئلا می‌دید، اعتراض کرد. او گفت آمریکا در‌حال تلاش برای امضای قراردادهایی در حوزه انرژی با ایران و ونزوئلاست اما همین کشور یک زمانی «تحریم‌های غیرقانونی» علیه آنها اعمال کرد. وی افزود: «آنها [آمریکایی‌ها] حاضرند با ایران صلح کنند و بلافاصله تمام اسناد را امضا کنند. با ونزوئلا هم همین‌طور. آنها برای مذاکره به ونزوئلا رفته‌اند». اشاره پوتین به این مسئله است که طرف‌های غربی برجام در حاشیه اقدامات که در نتیجه جنگ اوکراین علیه روسیه انجام می‌دهند، به دنبال جایگزینی برای این کشور در حوزه انرژی هستند و دست بر قضا، دو کشوری که نزدیک به روسیه بوده‌اند و در پرونده‌های مختلف طرف تقابل و تحریم غرب قرار داشته‌اند، گزینه‌های مناسبی برای این موضوع دیده شده‌اند. ایالات متحده از طرفی تعامل با دولت فعلی ونزوئلا را به‌صورت جدی دنبال کرده است تا با افزایش بالقوه سهم ونزوئلا از بازار انرژی، اخراج روسیه از این بازار را جبران کند. آزادی چند زندانی آمریکایی توسط ونزوئلا در این مدت از نشانه‌های موفقیت غرب در این زمینه بوده است. از طرف دیگر اما ماجرا جالب‌تر میشود. احیای برجام و رفع تحریم‌های ایران در نتیجه آن، فرصتی برای ایران خواهد بود تا هم سهم خود را از بازار انرژی و بازارهای دیگر پس بگیرد و هم به دنبال فرصت‌های جدید در این زمینه باشد. هم‌زمانی این اتفاق با تحریم‌های گسترده علیه روسیه به‌صورت بالقوه به این معناست که همزمان با خروج بازیگر بزرگی مثل روسیه از این بازارها، ایران که ذخایر بزرگ و مهمی در این زمینه دارد و مشتاق استفاده از آنها برای تقویت اقتصادی خود پس از دوران تحریم بوده است، استعداد بالایی خواهد داشت که با استفاده حداکثری از ذخایر و منابع خود، مشکل خود در زمینه اقتصاد و درآمد را حل کند و همزمان با این اتفاق چالش‌های غرب و دیگران در خلأ روسیه را نیز رفع کند. به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران، این دلیل اصلی سنگ‌اندازی‌ها و چالش‌آفرینی‌های روسیه در مسیر برجام است تا با ممانعت از احیای توافق در این مرحله لااقل جلوی یکی از راه‌حل‌های غرب در این زمینه را بگیرد. در ظاهر البته روسیه خواستار این شده است که تعاملات روسیه با ایران تحت تأثیر تحریم‌هایی که به‌تازگی علیه روسیه اعمال شده‌اند، قرار نگیرد و همزمان با برجام آزاد شود. البته بخش عمده تعاملات روسیه و ایران تعاملات نظامی و سیاسی بوده است و به نظر نمی‌رسد مسائل اقتصادی دوجانبه جایگاه بالایی در تصمیمات دو طرف داشته باشد. اما می‌توان تصور کرد اگر همزمان با احیای برجام قطع ارتباط با روسیه برای همه تجویز یا حتی تحمیل شود، نوع روابط دو طرف تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. این تازه بخشی از به‌هم‌ریختگی‌های صف‌آرایی‌ها در صحنه بین‌المللی در نتیجه تجاوز روسیه به اوکراین است که به‌صورت بالقوه می‌تواند به اندازه چندین سال اتفاق همدستی‌های دیپلماتیک را تغییر دهد، چنانکه در همین مدت در رفتارهایی برخلاف گذشته از کشورهای مختلف دیده شده است.
تماس بورل با امیرعبداللهیان
در میانه این داستان، بورل تماس مستقیمی نیز با وزیر خارجه ایران داشت. مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ‌کننده ارشد مذاکرات احیای برجام در این گفت‌وگوی تلفنی اظهار کرد: «مذاکرات وین در نقطه حساسی قرار دارد و اکنون آمریکا و ایران در تبادل پیام‌ها باید انعطاف‌پذیری بیشتری از خود نشان دهند و تلاش کنند بر محدودیت زمانی غلبه کنند». بورل افزود: «موضوع تضمین اقتصادی برای شما مهم است و ما از تحقق آن حمایت می‌کنیم. ما و شما به تلاش‌های خود برای رسیدن به توافق ادامه خواهیم داد زیرا مسیر طولانی را طی کرده‌ایم». وزیر امور خارجه نیز در این گفت‌وگوی تلفنی از اهتمام و تلاش هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا در مذاکرات وین قدردانی کرد و افزود: «اگر واقع‌بینی بر رفتار همه طرف‌ها حاکم باشد، همچنان به نقطه وصول توافق خوب و قوی نزدیک هستیم». وزیر امور خارجه ایران خاطرنشان کرد: «طرح برخی درخواست‌های جدید از سوی آمریکا هیچ‌گونه توجیه منطقی نداشته و با مواضع این کشور در مورد دستیابی سریع به توافق در تناقض است». امیرعبداللهیان افزود: «موضوعات اصلی و لغو مؤثر تحریم‌ها نباید تحت تأثیر زیاده‌خواهی طرف آمریکایی قرار گیرد». وزیر امور خارجه اظهار کرد: «آمریکا نمی‌تواند به بهانه فشار افکار عمومی کشورش، هر‌روز حرف جدید و متفاوتی را از طریق هماهنگ‌کننده به ما منتقل کند. اگر طرف آمریکایی مشکل افکار عمومی را دارد، باید بگویم ما‌هم مشکل افکار عمومی را در ایران داریم. آنها با حساسیت و با دقت بالایی تحولات را رصد می‌کنند و از دولت پاسخ‌گویی و رفع مؤثر تحریم‌ها و حفظ توان بالای هسته‌ای صلح‌آمیز را مطالبه می‌کنند». امیرعبداللهیان به‌ویژه در عبارتی معنادار که اشاره واضحی به رفع تحریم برخی اشخاص و نهادها به‌عنوان یکی از مسائل اختلافی است، تأکید کرد: «برخی مباحث که مرتبط با قهرمانان ملی ماست قابل‌مذاکره نیست».
چنانکه در متن گفت‌وگوی امیرعبداللهیان با بورل نیز آشکار است، طرف ایرانی مصر است که تصمیم اصلی برای عبور از مانع فعلی باید از سوی ایالات متحده گرفته شود. حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران در توییتی به زبان انگلیسی و پس از خبر تماسش با جوسپ بورل که خود آن را سازنده توصیف می‌کرد، نوشت: «تلاش‌ها برای رسیدن به توافقی خوب و قابل‌دوام ادامه دارد. [توافق] در دسترس است اگر ایالات متحده واقع‌بینانه و با ثبات قدم رفتار کند. هیچ طرفی به تنهایی نمی‌تواند نتیجه را تعیین کند، تلاشی مشترک لازم است. منطق باید غالب باشد». سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه نیز در واکنشی به توییت بورل نوشت: «وقفه اعلام‌شده در مذاکرات وین می‌تواند زمینه‌ساز حل موضوعات باقی‌مانده و بازگشت نهایی باشد. دستیابی به موفقیت در گفت‌وگوها تمرکز اصلی همه طرف‌ها خواهد بود. هیچ عامل خارجی‌ای بر اراده مشترک ما برای حرکت به سمت یک توافق جمعی اثر نخواهد گذاشت». چهره‌ای که از دید بسیاری چهره اصلی پشت جبهه مذاکرات در طرف ایرانی قلمداد میشود نیز بار دیگر به نقش آمریکا در وضعیت فعلی اشاره و تأکید کرد. علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی است. علی‌رغم اینکه مذاکره‌کننده ارشد ایران در وین، معاون سیاسی وزارت خارجه یعنی علی باقری‌کنی است، به تصریح سخنگوی وزارت خارجه تصمیم‌گیری در‌این‌باره نه با وزارت خارجه که با شورای عالی امنیت ملی بوده است تا به تعبیری، نقش شمخانی در این زمینه جدی‌تر از نقش امیرعبداللهیان باشد. شاید به همین مناسبت ادبیات او نیز صریح‌تر و تندتر از امیرعبداللهیان است. او که در دوران وزارت خارجه محمدجواد ظریف در دولت روحانی نیز با همین سمت ساز مخالف با برجام را در دست داشت، اخیرا نیز موضع‌گیری‌های صریح خود را افزایش داده است. او در توییتی نوشت: «شیوه مواجهه آمریکا با پیشنهادات اصولی ایران، طرح پیشنهادات غیرقابل‌قبول و اصرار بر توافق سریع با طرح بهانه‌های واهی، نشان می‌دهد که آمریکا اراده‌ای برای توافق قوی و قابل دفاع برای طرفین ندارد. مذاکرات وین بدون اتخاذ تصمیم سیاسی توسط آمریکا هر ساعت پیچیده‌تر از قبل میشود».
کابوس بن‌بست؟
بسیاری در طرف‌های مختلف گفت‌وگوها مخالف کاربرد این کلمه بوده‌اند. تأکید مداوم بر ادامه و وجود پیشرفت در گفت‌وگوها تا حدی ناشی از این بوده است که از کاربرد این کلمه جلوگیری شود. اگر مذاکرات به بن‌بست برسد و در نتیجه برجام احیا نشود، هیچ توافقی درباره برنامه هسته‌ای ایران و تحریم‌ها وجود نخواهد داشت. چنین وضعیتی گزینه‌هایی نامطلوب را عملا به بسیاری از طرف‌های برجام از جمله ایران تحمیل می‌کند و ادامه مسیر آنها ممکن است بحران‌هایی بسیار بزرگ‌تر از چالش احیای برجام ایجاد کند. همین حالا و در وضعیت فعلی دوباره آسوشیتدپرس خبر از توقیف دوباره دو نفت‌کش «مظنون» به حمل نفت ایران داده است. این البته در شرایطی است که دنیا همین حالا با چالش حمله روسیه به اوکراین و تبعات آن مواجه است و شاید اکنون کلیدخوردن بحران فروپاشی برجام بسیار نامطلوب‌تر و خطرناک‌تر از قبل باشد. شاید همین باعث شده است که به تعبیر پوتین ایالات متحده ناگهان آماده تعامل با ونزوئلا و ایران شده باشد. آیا چالش‌های اضافه‌شده بر چالش‌های پیشین احیای برجام، مذاکرات را به شکست می‌کشاند؟ هنوز مشخص نیست. آنچه قطعی است اما این است که صحنه‌آرایی بین‌المللی به‌سرعت در حال تغییر است و تصمیمات دیپلماتیک ایران در این مرحله می‌توانند تبعات و نتایجی بسیار جدی و بلندمدت داشته باشند./شرق
