چه خوابی برای برجام دیده اند؟

روز چهارشنبه هفتم اسفند (۲۶ فوریه) نشست دوره‌ای کمیسیون مشترک برجام در وین برگزار شد. وزارت امور خارجه ایران گفته این جلسه عادی است و در سطح معاونین وزرا و مدیران سیاسی برگزار می‌شود. سید عباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، با بیان اینکه جلسه کمیسیون مشترک برجام هر سه ماه یک بار برگزار می‌شود، تصریح کرد جلسه روز چهارشنبه هیچ ارتباطی با فعال شدن سازوکار حل اختلاف برجام توسط اروپایی‌ها ندارد.

اما در حالی که اروپایی‌ها بعد از فعال سازی سازوکار حل اختلاف در اواسط ماه ژانویه، ادامه دادن این سازوکار را به تعویق انداخته اند، در آمریکا تلاش‌هایی برای جایگزین کردن برجام با یک توافق جدید در جریان است. ظاهرا، این تلاش‌ها به این دلیل انجام می‌شود که آمریکایی‌ها احساس می‌کنند برجام به پایان خود نزدیک می‌شود و در نتیجه، پیدا کردن جایگزینی برای آن ضروری شده است.

حدود هشت ماه دیگر، موعد رفع تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران فرا می‌رسد. طبق برجام، سازمان ملل باید در اکتبر ۲۰۲۰ تحریم‌های تسلیحاتی ایران را رفع کند. اما آمریکا بعد از خروج یکجانبه از برجام، چندین بار به صراحت با رفع این تحریم‌ها مخالفت کرده است.

در ۱۳ آگوست ۲۰۱۹، مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا، با انتشار یک ساعت شمار، طی توئیتی نسبت به انقضای تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران هشدار داد و نوشت: «ساعت در حال تیک تاک کردن است. زمان باقیمانده تا انقضای تحریم تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران و اتمام ممنوعیت سفر قاسم سلیمانی به پایان نزدیک می‌شود.»

همچنین در وبگاه وزارت خارجه آمریکا نوشته شده است که زمان توافقات بین المللی که ایران را محدود می‌کنند، در حال تمام شدن است. به گفته وزارت خارجه آمریکا، بسیاری از کسانی که در فهرست تروریسم قرار دارند، در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰ اجازه سفر خواهند یافت. همچنین اندکی بعد از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰، ایران می‌تواند به هر کسی که بخواهد سلاح بفروشد و کشور‌هایی مانند روسیه و چین نیز می‌توانند سلاح‌هایی از قبیل: تانک، موشک و تجهیزات پدافند هوایی به ایران بفروشند.

اما آمریکایی‌ها برای جلوگیری از رفع تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران گزینه‌های محدودی در اختیار دارند. گزینه‌هایی که ممکن است برجام را کاملا از بین ببرند. در ماه اکتبر، شورای امنیت سازمان ملل درباره رفع تحریم‌های تسلیحاتی ایران تصمیم گیری می‌کند. حال، اگر آمریکا تلاش کند جلوی رفع تحریم‌ها را بگیرد، ممکن است روسیه و چین برای ناکام گذاشتن آمریکا، از حق وتوی خود استفاده کنند و راه رفع تحریم‌ها را هموار کنند. در چنین حالتی، موثرترین راه برای آمریکا جهت جلوگیری از رفع تحریم‌های تسلیحاتی، استفاده کردن از مکانیسم ماشه است. امری که عملا برجام را کاملا از بین خواهد برد.وزارت خارجه آمریکا از همین الان در حال تدارک دیدن زمینه‌های حقوقی استفاده از مکانیسم ماشه است. هر چند که هنوز تصمیمی در این خصوص نگرفته است. مایک پمپئو اخیرا در گفتگویی با وبگاه «واشنگتن فری بیکن» گفته است که او و دونالد ترامپ در ماه‌های آینده در خصوص فعال سازی مکانیسم ماشه، تصمیم گیری خواهند کرد.

مکانیسم ماشه، سازوکاری است که به موجب آن اعضای برجام می‌توانند از شورای امنیت درخواست کنند که تمام تحریم‌های سازمان ملل را علیه ایران اعمال کند و سایر اعضای شورای امنیت نیز حق وتوی این درخواست را نخواهند داشت.

آمریکا به رغم خروج یکجانبه از برجام، ادعا می‌کند که هنوز می‌تواند از مکانیسم ماشه استفاده کند. اخیرا وزارت خارجه آمریکا یادداشتی منتشر کرد که در آن ادعا می‌شود که اکنون استفاده از مکانیسم ماشه ضرورت دارد. با این حال، آمریکا هنوز در استفاده از این مکانیسم تردید دارد. چرا که فعال سازی مکانیسم ماشه، به فروپاشی کامل برجام منجر خواهد شد. اما اگر آمریکا از این مکانیسم استفاده نکند، ممکن است نتواند جلوی رفع تحریم‌های تسلیحاتی را بگیرد. در نتیجه، آمریکا در اکتبر سر دو راهی قرار خواهد گرفت؛ یا با فعال سازی مکانیسم ماشه و از بین بردن برجام، جلوی رفع تحریم‌های تسلیحاتی را بگیرد یا اینکه این مکانیسم را فعال نکند و با رفع تحریم‌های تسلیحاتی کنار بیاید.

البته آمریکا ظاهرا امیدوار است که راه سومی پیدا کند و آن متقاعد کردن روسیه و چین به جلوگیری از رفع تحریم‌های تسلیحاتی بدون استفاده از مکانیسم ماشه است. پمپئو، در گفتگو با فری بیکن، ابراز امیدواری کرده که چین و روسیه، تلاش‌های آمریکا برای جلوگیری از رفع تحریم‌های تسلیحاتی ایران را وتو نکنند. وزیر امور خارجه آمریکا مدعی شده که چین و روسیه نگرانی‌های مشترکی با آمریکا در خصوص ایران دارند.

اما بعید است که روسیه و چین در مسئله رفع تحریم‌های تسلیحاتی با آمریکا همراهی کنند. چرا که اگر همراهی بکنند عملا برجام را نقض خواهند کرد. اما اگر آمریکا مکانیسم ماشه را فعال کند، دیگر نیازی به همراهی چین و روسیه نخواهد داشت.

به هر حال، ظاهرا برجام به یک مرحله سرنوشت ساز نزدیک می‌شود. مرحله‌ای که می‌تواند در ماه اکتبر پایان رسمی و نهایی برجام را رقم بزند. شاید به همین دلیل است که برخی محافل سیاسی در آمریکا سعی می‌کنند جایگزینی برای برجام پیدا کنند. دو سناتور آمریکایی از دو حزب جمهوریخواه و دمکرات –لیندسی گراهام و باب منندز- به تازگی طرحی را تدوین کرده اند که امیدوارند جایگزین برجام شود. به موجب طرح گراهام و منندز، آمریکا به ایران و کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس یک توافق هسته‌ای جدیدی پیشنهاد می‌کند و در مقابل، این کشور‌ها قبول می‌کنند که در داخل غنی سازی نکنند و سوخت هسته‌ای را از جامعه بین المللی تهیه کنند. گراهام و منندز در حال کار بر این طرح هستند و اروپایی‌ها و کاخ سفید را نیز مطلع کرده اند.

در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰ موعد رفع تحریم‌های تسلیحاتی ایران فرا می‌رسد. تقریبا دو هفته بعد از این تاریخ، یعنی در سوم نوامبر ۲۰۲۰، انتخابات ریاست جمهوری آمریکا برگزار خواهد شد. سوال مهمی که در این بین مطرح می‌شود این است که آیا دولت ترامپ حاضر خواهد شد که چند هفته قبل از انتخابات، برجام را از طریق فعال سازی مکانیسم ماشه از بین ببرد و بدین شکل یک بحران بین المللی را شروع کند؟ به این زودی نمی‌توان به این پرسش، پاسخ قطعی داد. اما ظاهرا اکتبر برای برجام و روابط ایران و آمریکا ماه حساسی خواهد بود./فرارو