مونیخ، صحنه رایزنی بر سر هواپیمای اوکراینی

به گزارش بخش بین المللی سایت خبرمهم،  نشست سالانه امنیتی مونیخ که وزیر خارجه ایران را هم در میان میهمانان خود دارد، فردا آغاز می‌شود و تا یکشنبه ادامه خواهد داشت. محمدجواد ظریف مانند سال‌های گذشته، این بار نیز از جمله مدعوین این نشست است. او سه‌شنبه در میانه راهپیمایی ۲۲ بهمن و در گفت‌وگو با خبرنگاران درباره اهداف حضور خود در این نشست گفت: «هدف از این سفر اعلام دیدگاه‌های جمهوری اسلامی ایران و نشان‌دادن خطر سیاست‌های آمریکا برای منطقه است». ظریف در دوره‌های چند سال اخیر این نشست نیز حضور داشته‌ و به سخنرانی و مصاحبه پرداخته‌ است.

وب‌سایت نشست سال ۲۰۲۰، با مروری بر روندهای سیاسی اخیر، موضوع اصلی این نشست را بررسی پدیده‌ای می‌خواند که با نام Westlessness توصیفش می‌کند، در اشاره به آنچه «کمرنگ‌شدن فهمی مشترک از معنای غربی‌بودن» عنوان می‌شود: «در سال‌های اخیر، غرب، آن‌طورکه می‌شناسیمش، هم از درون و هم از بیرون به چالش کشیده ‌شده‌ است». در ادامه توضیحات این وب‌سایت می‌آید: «در مواجهه با رقابت جدیدی بین قدرت‌های بزرگ و بحران‌های متعددی که نیازمند واکنش غربی هماهنگی هستند، برای دنیا چه معنایی دارد اگر غرب نتواند روی یک راهبرد مشترک توافق کند و صحنه را برای دیگران وابگذارد. نشست امنیتی مونیخ در سال ۲۰۲۰ در پی پاسخ‌ها و راه‌حل‌ها برای این سؤالات اساسی خواهد بود». این توضیحات البته تأکید می‌کند که این تنها موضوع این اجلاس نیست: «تصمیم‌گیران و کارشناسان از سراسر جهان به بحث درباره نقاط حساس خواهند پرداخت، از لیبی تا خلیج فارس و فراتر از آن تا شرق آسیا». همچنین اشاره می‌شود که به رسم هرساله، در حاشیه نشست امسال نیز برنامه‌هایی جنبی از سوی نهادهای دیگر برگزار می‌شود و البته دیدارهای متعدد دوجانبه و چندجانبه هم در کار خواهند بود.

مسئله‌ای را که مطرح‌شده می‌توان در چارچوب چالشی دید که در سال‌های اخیر از جنبه‌های مختلف، رویکردهای سیاسی غرب را به شکلی که اواخر قرن بیستم شکل گرفت، تهدید کرده ‌است. رویکردهای ملی‌گرایانه و راست‌گرایانه افراطی که در تقابل با چندجانبه‌گرایی قرار می‌گیرند، به‌طور خاص این نظام سیاسی را به چالش کشیده‌اند. برجسته‌ترین نمونه‌های آن عبارت‌اند از پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در سال ۲۰۱۶ و سیاست‌های او در تقابل با رویکردهای پیشین دولت‌های ایالات متحده و موفقیت کارزار برگزیت که در همین سال میلادی خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا را قطعی کرد. رشد احزاب راست افراطی در کشورهایی مثل آلمان و ایتالیا با رویکردهای ضد اتحادیه اروپا نیز از جمله نشانه‌های این روند هستند.

وزیر خارجه ایران امسال اما در حالی راهی مونیخ می‌شود که ایران ماه‌هایی ‌‌پرماجرا را پشت‌سر گذاشته‌ است. در فاصله نشست منطقه‌ای کنفرانس امنیتی مونیخ که اوایل آبان در قطر برگزار شد، تا حالا که ظریف به مونیخ می‌رود، ایران اعتراضات آبان و متعاقبش اعتراضات برخی از کشورها به واکنش ایران به این اعتراضات را پشت‌سر گذاشته ‌است. پس از آن ماجرای ترور سردار سلیمانی رابطه ایران و آمریکا و نیز وضعیت منطقه به‌ویژه عراق را در معرض بالاترین سطح تنش‌ها قرار داده ‌است، واکنش ایران با حمله به پایگاه نظامی عین‌الاسد در عراق در همین فاصله رخ داده ‌است، واکنشی که ایالات متحده اول خسارت‌های جانی آن را صفر اعلام کرد اما بعدها آمار سربازانی که بر اثر این حمله دچار ضربه مغزی شده ‌بودند، پله‌پله تا بیش از صد نفر رسید. عملا هم‌زمان با این حمله بود که داستان شلیک پدافند سپاه به هواپیمای مسافربری اوکراینی در آسمان تهران و سه روز پس از آن، پذیرش رسمی این اقدام از سوی ایران رخ داد. این ماجرای آخری حالا به مرحله‌ای رسیده که لحن مقامات اوکراین و کانادا علیه ایران و واکنش‌های مقامات ایران به آنها تندتر و تندتر می‌شود. در میانه همین داستان‌ها، ایران گام پنجم و آخر روند کاهش تعهدات هسته‌ای را هم برداشت و از آن طرف، اروپایی‌های برجام در نتیجه تهدیدهای تجاری ترامپ، سازوکار حل اختلاف را علیه ایران کلید زدند، سازوکاری که البته مهلتش کمی بعد و با دخالت جوسب بوررل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، نامحدود تمدید شد تا وضعیت برجام در تعلیق بماند.

پس از همه این ماجراها، حالا ظریف راهی نشستی امنیتی در اتحادیه اروپا می‌شود تا مواضع خود را تبیین کند اما احتمالا در گفت‌وگوها با خبرنگاران و دیگر میهمانان، با سؤالات متعددی درباره اتفاقات مذکور مواجه خواهد شد. به‌ویژه به خاطر حضور برخی از میهمانان این نشست که دراین‌باره حرف‌هایی برای گفتن دارند.

یک رویارویی مهم احتمالی برای وزیر خارجه ایران می‌تواند با رهبران دو کشوری باشد که اخیرا در تقابل با ایران قرار گرفته‌اند. ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور بداقبال اوکراین که در اولین ماه‌های حضورش در دنیای سیاست از ماجراهای ترامپ و بایدن تا شلیک ایران به یک هواپیما را روی میز خود می‌بیند، در حالی در این نشست حاضر است که در آخرین موضع‌گیری‌هایش، ضمن متهم‌کردن ایران به عدم‌همکاری در بررسی پرونده هواپیما، وعده داده‌ بابت این ماجرا از ایران به دادگاه‌های بین‌المللی شکایت خواهد کرد. از طرف دیگر، جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا دیگر میهمان این نشست است.

ترودو که در روزهای اول حادثه حضور پررنگی در تسلیت به خانواده‌های قربانیان حادثه و اعلام حمایت از آنها داشت، به‌عنوان رئیس دولت کشوری به این نشست می‌آید که هم بابت تحویل جعبه سیاه هواپیما با ایران در تقابل است و هم در دادگاهی در این کشور، پرونده درخواست غرامتی میلیارددلاری را با شکایت وکلای برخی از خانواده‌های قربانیان در دست بررسی دارد.

از طرف دیگر، مهره‌های تأثیرگذار در چالش دیگر ایران؛ یعنی پرونده پرفرازونشیب برجام و متعلقاتش هم در فهرست میهمانان این نشست دیده می‌شوند؛ از سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه تا امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه که اولی همچنان بیشترین حمایت از ایران را در مواضع خود دارد، اما دومی چند ماهی است از تلاش جدی‌اش برای نجات برجام دست کشیده‌. مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا و البته مارک اسپر، وزیر دفاع این کشور نیز احتمالا از فرصت حضور در این نشست برای گفت‌وگو با رهبران و مقامات استفاده خواهند کرد و ایران نیز، طبق معمول یکی، دو سال اخیر، از موضوعات گفت‌وگوهای آنها خواهد بود.

اشرف غنی، رئیس‌جمهور افغانستان، محمد علی الحکیم؛ وزیر خارجه عراق، هایکو ماس؛ وزیر خارجه آلمان و وانگ یی؛ وزیر خارجه چین نیز از جمله میهمانانی هستند که در دیدار احتمالی با ظریف، گفت‌وگوها و رایزنی‌های مهمی خواهند داشت.

حضور ظریف در این نشست، هفته گذشته توسط سخنگوی وزارت خارجه تأیید شد، گرچه سیدعباس موسوی یک شرط هم برای این حضور تعیین کرد: «محمدجواد ظریف در کنفرانس امنیتی مونیخ شرکت و سخنرانی می‌کند، البته اگر باز کارشکنی نکنند». اشاره موسوی به مشکلاتی است که باعث شدند ظریف در ماه‌های اخیر حضور در دو نشست بین‌المللی را از دست بدهد. وزیر خارجه ایران دی‌ماه امسال و مدت کوتاهی بعد از ترور سردار سلیمانی توسط آمریکا در خاک عراق، طبق برنامه برای حضور در نشست شورای امنیت سازمان ملل متحد برای بررسی مسائل منطقه‌ای آماده می‌شد، اما دولت ایالات متحده برخلاف قواعد مربوط به توافق میزبانی مقر سازمان ملل متحد، از صدور ویزا برای او خودداری کرد تا او نتواند در این نشست حاضر شود. ظریف تأکید داشت برنامه حضور او طبق دعوتی از مدت‌ها پیش تنظیم شده ‌بود و ارتباطی به ماجرای ترور نداشت. اندکی بعد، در آستانه اجلاس مجمع جهانی اقتصاد داووس، ماجرای ساقط‌شدن هواپیمای اوکراینی با موشک پدافند سپاه در آسمان تهران رخ داد. در پی این حادثه، برگزارکنندگان اجلاس، برنامه جلسه اختصاصی ظریف را لغو کردند تا او نیز اساسا از این سفر صرف‌نظر کند. بعد از آن دو ماجرا، حالا اگر تا فردا اتفاق پیش‌بینی‌نشده‌ای رخ ندهد، ظریف بعد از مدتی بار دیگر تریبونی خارج از ایران را برای گفت‌وگو و مطرح‌کردن مواضع خود در اختیار خواهد داشت.

در اوایل دوران وزارت خارجه ظریف، دیدار بین وزرای خارجه ایران و ایالات متحده آمریکا که برای دهه‌ها یک تابوی مهم در صحنه دیپلماسی بود، کم‌کم به اتفاقی روزمره تبدیل شد. حاشیه نشست مونیخ ۲۰۱۴ و یک سال پیش از به‌نتیجه‌رسیدن توافق هسته‌ای ایران، ‌موقعیت یکی از این دیدارها بین وزیر خارجه ایران و جان کری، همتای وقتش بود که آن زمان، به‌عنوان نشانه‌ای مهم از پیشرفت گفت‌وگوها دیده می‌شد. دیدار ظریف با کری در حاشیه این نشست و نیز در موقعیت‌های دیگرِ حضور هم‌زمان این دو در جلسات بین‌المللی در سال‌های دیگرِ مسئولیت دو وزیر خارجه نیز تکرار می‌شد. ظریف در این سفرها البته دیدارهایی هم با همتایان خود از دیگر کشورهای درگیر گفت‌وگوهای هسته‌ای ‌داشت. جلسات و تعاملات دوجانبه و چندجانبه ظریف در آن سال‌ها با همتایان که به معنای ارتقای سطح گفت‌وگوهای ایران با طرف‌های ماجرای هسته‌ای به سطح وزیر خارجه بود، هم‌زمان عزم جدی ایران برای پیگیری مذاکرات و باور طرف‌های مقابل به احتمال پیشرفت در تعامل با وزیر خارجه جدید را نشان می‌داد.

اما سخنرانی‌ها و گفت‌وگوهای ظریف در این نشست نیز به نوبه خود خبرساز بوده‌اند. او در سخنرانی‌اش در همین نشست و در سال ۲۰۱۶ بود که در اشاره‌ای آشکار به چالش‌های منطقه خاورمیانه گفت ایران به دنبال طایفه‌گرایی نیست. سال بعد از آن او به کشورهای منطقه هشدار داد که انحراف خشم مردم از ناکارآمدی سیستم داخلی به دشمن ساختگی خطرناک است. ظریف در آن زمان که اولین ماه‌های حضور ترامپ در کاخ سفید بود، با اشاره به اینکه ایران به تحریم‌ها پاسخ مثبت نمی‌دهد، تأکید کرد که کشور متبوعش تنها به احترام متقابل پاسخ می‌دهد. یک سال بعد، او با تمسخر حرف‌های نتانیاهو که با نشان‌دادن تصویری به‌عنوان «تکه‌ای از یک پهپاد سرنگون‌شده ایرانی» ایران را بزرگ‌ترین خطر برای جهان خوانده بود، گفت: «امروز ما شاهد سیرک مسخره‌ای بوده‌ایم که حتی ارزش ندارد به آن بپردازیم. پس اجازه دهید که به موضوعات جدی بپردازیم». ظریف در این دوره همچنین تأکید کرد که «ایران خواستار یک منطقه قوی است و قصد هژمونی در منطقه را ندارد». بالاخره در نشست سال گذشته مونیخ او نسبت به احتمال تغییر نظر مردم ایران درباره توافق هسته‌ای هشدار داد. او گفت هنوز ۵۱ درصد مردم ایران از پایبندی به برجام دفاع می‌کنند، اما این موضوع هر لحظه می‌تواند تغییر کند. او تأکید کرد در صورتی که اروپا به تعهدات خود در این زمینه عمل نکند، احتمال تغییر رویکرد ایران نسبت به توافق هسته‌ای وجود دارد.

نشست امنیتی مونیخ، نشست سالانه‌ای با بیش از نیم‌قرن قدمت است که از سال ۱۹۶۳ در همین شهر از ایالت باواریا برگزار می‌شود، هرچند در طول این سال‌ها، نام و ترکیب میهمانان این نشست تغییراتی هم داشته ‌است. در طول این سال‌ها، نشست مونیخ تنها دو بار لغو شده ‌است. بار اول، در سال ۱۹۹۱ و در زمان وقوع جنگ موسوم به «جنگ اول خلیج [فارس]» و حمله ایالات متحده به عراق و بار دوم، در سال ۱۹۹۷ و پس از اعلام بازنشستگی ادوارد هاینریش وون کلایست اشمنزین، بنیان‌گذار این نشست که در سال ۲۰۱۳ و در ۹۰ سالگی درگذشت. در طول چنددهه‌ای که از شروع به کار این نشست می‌گذرد، نشست مونیخ به‌عنوان نشستی مستقل و بین‌المللی به همان جایگاهی در صحنه روابط بین‌المللی و سیاست جهانی رسیده که اجلاس سالانه داووس در صحنه اقتصاد و تجارت جهانی مدعی آن است، گرچه احتمالا هستند کارشناسانی که با نگاه به ترکیب میهمانان این دو نشست ضمن اذعان به زرق‌وبرق بیشتر داووس، مونیخ را رویداد مؤثرتری در صحنه جهانی توصیف کنند.

این نشست در شکل کنونی خود هر سال میزبان رؤسای حکومت‌ها و دولت‌ها، رؤسای سازمان‌ها و اتحادیه‌های بین‌المللی، وزرا، نمایندگان پارلمان و نیز نظامیان ارشد و چهره‌های برجسته فعال در عرصه‌های علمی، اجتماعی، تجاری و رسانه‌ای است. ماه فوریه یا به تقویم خورشیدی بهمن، زمان برگزاری و هتل بایریشتر هف در مونیخ محل برگزاری آن است.

از میان نشست‌ها و برنامه‌هایی که هم‌زمان با این نشست برگزار می‌شوند می‌توان به نشست امنیت انرژی که از سال ۲۰۱۳ برگزار می‌شود، نشست رهبران جوان که اولین‌بار در سال ۲۰۰۹ برگزار شد  و نشست امنیتی سایبری که بار اول در سال ۲۰۱۲ برگزار شد اشاره کرد. /شرق