چرا تنگه هرمز برای همه کشورها مهم است؟

به گزارش بخش بین المللی سایت خبرهای فوری، چند روزی است که تردد کشتی‌های کشورهای مختلف در تنگه هرمز بیشتر از روزهای گذشته توجه همه را به این منطقه استراتژیک جلب کرده است، اما به راستی اهمیت تنگه هرمز کجاست که در همه معادلات سیاسی، نظامی، اقتصادی و … جهانی اسم این تنگه به چشم می خورد؟

خلیج‌فارس دریای نیمه‌بسته‌ای است که بازوی اقیانوس هند به شمار می‌رود و تنگه هرمز کلید آن محسوب می‌شود، یکی از مناطقی که از زمان‌های گذشته از نظرگاه کشورهای مختلف، والاترین اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک را داشته و همچنان دارد، منطقه خلیج‌فارس است؛ تنگه هرمز، باریکه دریایی خمیده‌شکلی است که در منتهی‌الیه شرقی خلیج‌فارس واقع شده است و از مهم‌ترین تنگه‌های بین‌المللی به شمار می‌رود و در ردیف حیاتی‌ترین تنگه‌های عبور و مرور جهان شناخته شده است.

از آغاز دهه ۱۹۷۰ میلادی، خلیج‌فارس و تنگه هرمز شریان حیاتی کشور نام گرفت، برقراری امنیت این تنگه به عنوان مسیر مطمئن انتقال انرژی (نفت و گاز) کشور‌های غرب آسیا به اقصی نقاط دنیا با امنیت بسیاری از کشور‌ها که از لحاظ جغرافیایی هزاران کیلومتر از آن فاصله دارند، گره خورده است، بنابراین انرژی، امنیت و بازرگانی از راه دریایی خلیج‌فارس و تنگه هرمز عناصر اساسی سیاست خارجی ایران را تشکیل می‌دهند. این منطقه به دلیل حجم ۸۰ درصدی صادرات و واردات کشور از آن، از مناطق حساس و استراتژیک کشور محسوب می‌شود.

این تنگه در طول تاریخ عامل ارتباط بین جنوب و جنوب شرق آسیا با منطقه فلات ایران و بین‌النهرین و مدیترانه و اروپا بوده، مراکز تمدن‌های مستقر در مناطق یاد شده را به هم پیوند داده است و در انتقال و پخش کالاهای تجاری و بازرگانی و ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی نقش موثری داشته است.

خروج آمریکا از برجام واکنش‌های زیادی را به همراه داشت؛ در یکی از این واکنش‌ها حجت‌الاسلام و المسلمین حسن روحانی رئیس جمهور کشورمان با اشاره به تحریم نفت ایران گفته بود که آمریکایی‌ها مدعی شده‌اند که می‌خواهند کاملا جلوی صادرت نفت ایران را بگیرند. آنها معنی این حرف را نمی‌فهمند، چرا که اصلا معنی ندارد که نفت ایران صادر نشود و آن وقت نفت منطقه صادر شود، اگر شما توانستید این کار را بکنید تا نتیجه اش را ببینید.

اگرچه رئیس جمهور کشورمان اشاره‌ای به بستن تنگه هرمز نکرده‌ بود؛ کارشناسان مسائل سیاسی این سخن روحانی را بستن تنگه هرمز توسط ایران تفسیر کردند. چند روز بعد روحانی اعلام کرد که «آمریکایی‌ها می‌گویند نمی‌گذاریم نفت ایران صادر شود و خیال می‌کنند وقتی ما می‌گوییم هنگامی که نفت ایران صادر نشود، هیچ کس نمی‌تواند نفت صادر کند به دنبال بستن تنگه هرمز هستیم، در صورتی که راه‌های فراوانی وجود دارد و بستن تنگه هرمز روش ساده آن است، ما بسیاری تنگه‌های دیگر برای این کار در اختیار داریم».

این اظهارات روحانی واکنش‌های زیادی را به دنبال داشت؛ در اولین واکنش‌ها دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا در پاسخ به او در پیامی توئیتری نوشت که« هرگز آمریکا را تهدید نکنید».

«ملوانان نیروی دریایی آمریکا تضمین می‌دهند که تنگه هرمز باز بماند»،  این هم سخن بیل اوربن، از فرماندهان ارتش آمریکاست که در مصاحبه‌ای با خبرگزاری آسوشیتدپرس مدعی شده بود که ملوانان نیروی دریایی آمریکا و متحدان منطقه‌ای این کشور تضمین می‌دهند راه عبور کشتی‌های تجاری طبق قوانین بین المللی باز می‌ماند.

روز گذشته هم دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا مدعی شد که یکی از ناو‌های آمریکایی مستقر در منطقه یک فروند هواپیمای بدون سرنشین ایرانی را بر فراز تنگه هرمز سرنگون کرده است. دونالد ترامپ در آغاز سخنرانی خود در کاخ سفید به حاضران گفت: «پیش از آغاز سخنرانی می‌خواهم شما را در جریان حادثه‌ای که امروز در تنگه هرمز اتفاق افتاد، قرار دهم، امروز کشتی یو‌اس‌اس باکسر که یک شناور آبی‌-خاکی تهاجمی است، علیه یک پهپاد ایرانی که تا فاصله ۱۰۰۰ یاردی (۹۰۰ متری) آن پیشروی کرده و چندین هشدار را نادیده گرفته بود، اقدام دفاعی انجام داد و پهپاد را بلافاصله نابود کرد.»

دقایقی بعد وزارت دفاع آمریکا بیانیه‌ای در مورد ادعای رئیس‌جمهور آمریکا صادر و بدون اشاره به اینکه پهپاد سرنگون شده ایرانی بوده است، ماجرا را تشریح کرد. وزارت دفاع آمریکا در این بیانیه ادعا کرده است: «حوالی ساعت ۱۰ صبح به وقت محلی یک هواپیمای بدون سرنشین از نوع بال ثابت به کشتی آبی-خاکی یواس‌اس باکسر که در حال حرکت به سمت تنگه هرمز بود، نزدیک شد و در محدوده خطرناکی قرار گرفت. کشتی یو‌اس‌اس باکسر نیز به‌منظور حفظ امنیت خود و خدمه اقدام دفاعی انجام داد.»

محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران که در نیویورک به سر می‌برد، در پاسخ به سؤال خبرنگاران در مورد ادعای ترامپ مبنی بر سرنگون شدن پهپاد ایرانی بر فراز تنگه هرمز گفت: «ما خبری مبنی بر اینکه امروز پهپادی از دست داده‌ایم، نداریم.»

اما به راستی اهمیت تنگه هرمز در کجاست که در همه معادلات سیاسی، نظامی، اقتصادی و … جهانی اسم این تنگه به چشم می خورد؟

کارشناسان اقتصادی معتقدند در صورت بسته‌شدن تنگه‌ هرمز، بازارهای جهانی نفت با کمبود ۲۰ میلیون بشکه‌ای مواجه می‌شوند و احتمال دارد که بهای نفت از مرز بشکه‌ای ۲۵۰ دلار هم بگذرد، چرا که بسته‌شدن تنگه هرمز به معنای توقف صادرات ۹۰ درصد نفت منطقه و توقف معاملات تجاری بسیاری از کشورهای حوزه‌ی خلیج فارس خواهد بود.

اویل پرایس که از معتبرترین نشریه‌های اقتصادی سیاسی در جهان است در گزارشی به اهمیت تنگه هرمز در معادلات نفت جهانی پرداخت و نوشت: «هیچ تهدید مستقیمی انجام نگرفته، اما بستن تنگه هرمز برای همه دارای اهمیت استراتژیک است. تهدید ایران به بستن این تنگه موضوع جدیدی نیست. در زمان جنگ معروف به «جنگ نفتکش‌ها» ایران همین تهدید را مطرح کرده و حتی به طور موقتی این تنگه را مسدود کرد. نیرو‌های دریایی غرب قادر به جلوگیری از چنین اقدامی هستند، اما تعداد بیشماری تانکر و کشتی‌های حمل و نقلی در  آن دوره تحت تاثیر قرار گرفتند».

اشاره اویل پرایس به سال‌های پایانی جنگ تحمیلی است که خلیج فارس عرصه درگیری ایران با صدام و حامیانش شد؛ برای اولین بار عراق در سال ۱۹۸۱ اقدام به حمله به کشتی‌های غیر نظامی ایرانی کرد که محموله‌های نفتی حمل می‌کردند؛ در طول جنگ صدام به شدت این حملات علیه کشتی‌های تجاری ایرانی افزود تا اینکه ایران هم در اواسط جنگ تصمیم به مقابله گرفت؛ سیاست ایران این بود در صورتی که نتواند نفت خود را صادر کند؛ مانع از صادرات نفت دیگر کشور‌ها شود.

در سال ۱۹۸۷، ایران موشک‌های زمین به دریا موسوم به موشک‌های کرم ابریشم را خریداری کرد و بر قدرت نظامی خود در خلیج فارس افزود؛ با حمله عراق به جزیره خارک و ادامه حملات علیه کشتی‌های تجاری ایرانی, هم کویت برای اولین بار از آمریکا درخواست کرد تا به کمک ناو‌های جنگی خود، محافظت از نفتکش‌های کویتی را به عهده بگیرد؛ به تدریج پای آمریکا هم به این درگیری‎ها باز شد.

سردار سرلشکرپاسدار محمد باقری رئیس ستاد کل نیرو‌های مسلح با بیان اینکه هیچ‌گاه از راهبرد‌های جدید دشمن غافل نشده و همواره آن‌ها را رصد می‌کنیم، تصریح کرد: به برکت آمادگی و توانمندی نیروی دریایی سپاه، کشور‌های متخاصم قبل از ورود به تنگه هرمز اضطراب دارند و ظرف یک سال اخیر مطابق حقوق بین الملل رفتار کرده اند و اگر فراتر از آن عمل کنند، با مقابله و اقدامات کنترلی نیروی دریایی سپاه مواجه خواهند شد.

باقری با تاکید بر اینکه خلیج فارس خانه و وطن ماست و دشمنان در خلیج فارس میهمان ناخوانده هستند، گفت: جمهوری اسلامی ایران با نیرو‌های با ایمان، شجاع و شهادت طلب برای نبرد با دشمنان آماده است، همانگونه که پیشکسوتان نیروی دریایی سپاه در دوران دفاع مقدس درخلیج فارس تقابل و رویارویی عزت بخش و اقتدار آفرینی با دشمنان داشتند.

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با بهره گیری از «مین های دریایی» ، «موشک های ضد کشتی» و «قایق های تندرو»، امنیت پایدار را در خلیج فارس ایجاد کرده و این موضوع باعث ناخشنودی مقامات نظامی و سیاسی ایالات متحده آمریکا شده است. نیروی دریایی سپاه پاسداران با اعمال حاکمیت ایران در آب های سرزمینی همواره به ناوهای بیگانه هشدار داده به حریم دریایی احترام بگذارند و ناوهای آمریکایی در زمان عبور از خلیج فارس خود را به دهانه جنوبی تنگه هرمز می چسبانند و حرکت می کنند و این یعنی اقتدار جمهوری اسلامی در حفظ حریم آبی.

 اگر جمهوری اسلامی ایران بخواهد تنها با اتکا بر توانمندی موشکی خود، اقدام به بستن تنگه کند، حتما می تواند، چه برسد به این که سایر توانمندی ها نظیر قایق های تندرو، مین دریایی و زیر دریایی ها هم به کار گرفته شوند. بیش از ۱۷ میلیون بشکه نفت خام _ یک سوم حمل و نقل نفتی جهان از راه دریا_ روزانه از تنگه هرمز عبور می‌کند که تحرکات نظامی سبب بالا رفتن هزینه های بیمه کشتی ها و بالا رفتن اتوماتیک قیمت نفت خواهد شد و ترامپ این تاجر آمریکایی به این موضوع به خوبی واقف است.

در بین کشورهای فرامنطقه‌ای نیز ایالات متحده، کشورهای عضو اتحادیه اروپایی، ژاپن، چین و کره‌جنوبی در واردات نفت و صادرات کالاهای غیرنفتی خود به این تنگه وابسته هستند. البته لازم به ذکر است در سال‌های اخیر کشورهایی از قبیل عربستان و امارات عربی متحده، ساخت خط لوله و ایجاد طرح‌های جایگزین برای عبور نفت خود از راهی غیر از تنگه هرمز را آغاز کرده‌اند و توانسته‌اند تا حدودی وابستگی خود را کاهش دهند اما این طرح‌های پرهزینه نمی‌تواند به طور کامل وابستگی آنها را از بین ببرد و تنگه هرمز در آینده همچنان نقش ژئوپلیتیک و راهبردی خود را حفظ خواهد کرد. از سوی دیگر آب‌های قابل کشتیرانی بین‌المللی تنگه هرمز در ابتدای خلیج‌فارس در آب‌های داخلی و ساحلی ایران قرار دارد، لذا ایران از قدرت اعمال حاکمیت بر مدخل اصلی آن برخوردار بوده و کنترل دالا‌‌ن‌های دریایی که توسط IMO (1) معین و منتشر شده- و کشتیرانی بین‌المللی الزاماً باید از طریق آنها انجام شود- در حوزه حاکمیت ایران قرار دارد.

به طور خلاصه قدرت دریایی ایران در تنگه هرمز و حضور بیگانگان در منطقه ناشی از مزیت‌های تنگه هرمز برای ایشان است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

۱- قرار داشتن در مسیر انتقال نفت مورد نیاز جهان غرب

۲- تکیه‌گاه دفاعی شبه‌جزیره عربستان

۳- واقع شدن در ابتدای دهلیز فلات ایران

۴- قرار داشتن در موقعیت مناسب برای ورود قدرت بری به شبه‌جزیره عربستان

۵- قرار گرفتن در موقعیت پخش بحران به صحنه عملیات اقیانوس کبیر

۶- ایجاد پیوستگی برای نیروی بحری [دریایی]

۷- ایجاد تسهیلات و تدارک نیرو و لجستیک

۸- تناسب جغرافیایی و حقوقی تنگه برای عبور واحدهای ویژه دریایی و هوایی

۹- تنگه به عنوان مکمل استراتژی بحری

حذف تنگه از قلمرو ایران، به معنی ایجاد محدودیت در خشکی و دسترسی به دریای بسته خلیج‌فارس است ضمن اینکه ایجاد وحدت فرماندهی بین پایگاه‌ها و واحدهای سواحل دریای عمان و خلیج‌فارس را با مشکل روبه‌رو خواهد کرد، بنابراین تنگه هرمز در برخورداری ایران از نیروی دریایی و افزایش قدرت آن نقش اساسی دارد. برعکس، عمان در تنگه هرمز یعنی شبه‌جزیره مسندم، به دلیل وسعت کم، کوهستانی بودن، توپوگرافی نامناسب، عدم پیوستگی سرزمینی با سرزمین اصلی و نبود جزایر و سواحل مناسب برای واحدهای عملیاتی، فاقد ارزش استراتژیک و نظامی مناسب است و امکان ایجاد وحدت فرماندهی و اجرای عملیات نظامی و دفاعی هماهنگ در آن را ندارد.

بحث اهمیت استراتژیک خلیج‌فارس، بدون بررسی مسائل تنگه هرمز کامل نخواهد بود، زیرا این تنگه به عنوان مدخل خلیج‌فارس، تاثیر ویژه‌ای بر حوادث منطقه دارد. این تنگه، یکی از استراتژیک‌ترین گذرگاه‌های جهان به شمار می‌آید که خلیج‌فارس را از راه دریای عمان به اقیانوس هند و خطوط کشتیرانی بین‌المللی دریای آزاد پیوند می‌دهد. این آبراه به علت موقعیت خاص استراتژیک، شاهرگ حیات اقتصادی جهان به حساب می‌آید و به عنوان راه ورودی و خروجی خلیج‌فارس، از موقعیت ژئواستراتژیک برخوردار است.

به عبارتی تمام اعتبار و اهمیت خلیج‌فارس به عنوان یک آبراه گرم و آزاد به وجود و امنیت تنگه هرمز بستگی دارد و خلیج‌فارس بدون وجود تنگه هرمز، فاقد اعتبار در استراتژی جهانی است. از آنجا که روزانه ۴۰ درصد نفت مصرفی جهان از این تنگه عبور می‌کند، احاطه و سلطه بر این گذرگاه، امکان عبور و مرور نفتکش‌ها را در منطقه فراهم می‌آورد.

این آبراه نقش بسیار حساس و بی‌چون و چرایی در توازن اقتصادی، مالی و تجاری همه کشور‌های صنعتی و کشور‌های ساحلی منطقه ایفا می‌کند و هر رخدادی که سلامت و امنیت دریانوردی را در این ناحیه تهدید کند، به همان نسبت منافع این کشور‌ها را در معرض خطر قرار خواهد داد. طبق اصل اول مقررات کشتیرانی بین‌المللی، نظارت بر عبور و مرور کشتی‌ها بر عهده دولت ایران است و طبق اصل سوم همان مقررات، دولت ایران حق دارد هزینه ارائه خدمات مخابراتی و نصب علائم کمک‌ناوبری را دریافت کند. گذشته از آن، وجود این طرح بر اهمیت استراتژیک جزایر مذکور افزوده است. /رکنا