ماجرای یک مرمت؛ از دو رنگ شدن گنبد تا اتهام فتوشاپ
خبرهای فوری: در یک سال گذشته مرمت گنبد شیخ لطف‌الله تبدیل به موضوعی حاشیه ساز شده است. پس از مرمت کاشی‌های دو ترک از ۱۶ ترک این گنبد، تغییر رنگ و کمرنگ تر شدن این دو ترک مرمت شده موضوعی بود که توجه برخی را به خود جلب کرد و اظهار نظرهای مختلفی را برانگیخت.
به گزارش بخش فرهنگی سایت خبرهای فوری، مسجد شیخ لطف الله، بنایی که فقط در عالم خیال و با جوهری از طلا و نقره می‌توان چنین اثری را تصور کرد، مانند نگین انگشتری در اصفهان می‌درخشد و قرن‌هاست که توجه معماران ایرانی و خارجی را به خود جلب کرده است و به نوعی شناسنامه فرهنگی و تاریخی اصفهان و ایران است.
این مسجد که در سال ۱۶۰۲ به دست محمدضا اصفهانی ساخته شد، شاهکار معماری دوران صفویه است. و به گفته پرفسور پوپ در کتاب بررسی هنر ایران کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی‌شود، اندازه‌ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است میان یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیبایی شناسی بوده و نمی‌تواند منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی داشته باشد.
در یک سال گذشته مرمت این گنبد تبدیل به موضوعی حاشیه ساز شده است. پس از مرمت کاشی‌های دو ترک از ۱۶ ترک این گنبد، تغییر رنگ و کمرنگ تر شدن این دو ترک مرمت شده موضوعی بود که توجه برخی را به خود جلب کرد و اظهار نظرهای مختلفی را برانگیخت.
گنبد را به جای تعمیر، تخریب کرده اند
موضوع مرمت این گنبد زمانی جنجال برانگیز شد که مهدی حجت، رئیس کمیته ملی ایکوموس در نشستی در دانشگاه هنر اصفهان نسبت به این موضوع اظهار تاسف کرده و گفت: «گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را تعمیر و به نظر من یک ترک آن را خراب کردند. رنگ این ترک با بقیه ترک‌ها نمی‌خورد و اندازه آن هم غلط است. وقتی لچکی را بالا برده‌اند نتوانسته‌اند آن را جفت کنند و گنبد خراب شده است.»
اما فریدون اللهیاری، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان ضمن رد این اظهارات و با بیان اینکه تغییر رنگی در گنبد رخ نداده است، گفت: استادان برجسته‌ای بر روی گنبد این مسجد کار می‌کنند و افراد ناشی نیستند که از موادی استفاده کنند تا رنگ کاشی عوض شود. بخشی ازآنچه تغییر رنگ برداشت میشود، به خاطر پاک‌سازی و بندکشی‌های انجام‌شده است. کاشی قسمت‌های دیگر بند ندارد و به همین خاطر پررنگ به نظر می‌رسد.»
فریبا خطابخش، مدیر پایگاه میراث جهانی میدان نقش‌جهان نیز در گفت‌وگو با تسنیم گفته بود: گنبد مسجد شیخ لطف‌الله تغییر رنگ پیدا نکرده بلکه گنبد تمیز شده است.
این درحالی است که برخی کارشناسان معتقد اند که کمرنگ شدن کاشی‌ها ناشی از ساییدن سطح کاشی‌ها با برس خشن و برداشتن یک لایه از روی آنها است. محمد مهدی کلانتری، کارشناس ارشد مرمت و استاد دانشگاه سوره در این رابطه می‌گوید: رنگ نخودی گنبد به دلیل آجر است و به نظر من کاری که انجام شده این بوده که برای تمیز کردن آجرها با دستگاه فرز سطحی از روی آنها را برداشته اند و واضح است که رنگ نمای اجر با درون آن متفاوت است و بعد از نصب مجدد متوجه تفاوت رنگ آن شده اند. و حالا متوصل شده اند به اینکه تفاوت رنگ با قسمت مرمت نشده گنبد به دلیل کثیفی و غبار و ذرات است که چنین حرفی ممکن نیست و کثیفی در این حد تفاوت رنگ ایجاد نمی‌کند.
کلانتری ادامه می‌دهد: «اتفاق دیگری که افتاده این بوده که دوغاب و ملات زیرین به لایه سطحی رسیده است و باعث شده که سطح کار سفیدک بزند. همچنین گفته میشود قالبی که برای مرمت انتخاب شده کوچکتر بوده است و به همین دلیل وقتی مجددا آن را سوار کرده اند بین ترک‌ها فاصله افتاده است؛ اما از نظر من دلیل این اتفاق این است که زمانی که این ها دو ترک را باز کرده اند از ترک های کناری تخریب شده است و وقتی دو ترک را سوار کرده اند بین دو ترک مرمت شده و بقیه ترک‌های مرمت نشده فاصله افتاده است و این موضوع بعد از تکمیل شدن ترمیم این مشکل رفع میشود.»
بالاخره فتوشاپ یا حسن مرمت؟
اما تفاوت رنگ تنها موضوعی نبود که توجه مردم و کارشناسان را به موضوع ترمیم گنبد جلب کرد. پس از اولین برف زمستانی در شهر اصفهان، تنها نقطه این شهر که سفیدپوش نشد، دو ترک ترمیم شده گنبد شیخ لطف الله بود. در همین رابطه خبرگزاری ایسنا عکسی منتشر کرد که به وضوح حاکی از این موضوع بود. در این خبر احمد همتیار، استاد پیشکسوت مرمت و کاشی‌کار معرق در گفت‌وگو با ایسنا گفته بود: هرگز تابه‌حال ندیده‌ام که بعد از مرمت یک گنبد، برف روی قسمت مرمت‌شده ننشیند! باید کشف کرد و دید که این اتفاق چرا و چطور رخ داده است.
وی گفته بود: وقتی ترک مرمت‌شدۀ گنبد نسبت به یک بارش طبیعی، عملکرد غیرطبیعی نشان می‌دهد، یعنی ملات این بخش با بقیه بخش‌ها تفاوت دارد و وقتی این اتفاق برای سایر گنبدهای مرمت‌شده رخ نداده یعنی در دستورالعمل تهیه ملات گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، اعمال سلیقه شده است؛ درحالی‌که مرمت، دارای اصول مشخص است، همه مراحل آن دستورالعمل‌های معین دارد و وجود این قواعد، امکان اعمال سلیقه را از سوی مرمتگر رد می‌کند.
به گفته همتیار به نظر می‌رسد یک عامل شیمیایی موجب به وجود آمدن این واکنش متفاوت در گنبد شده است اما این حدس و گمان نیز نیاز به تحقیق و بررسی بیشتری دارد.
اما پس از انتشار این عکس و خبر خبرگزاری ایسنا مرمتگر این گنبد طی گفت‌وگویی اعلام کرد که برف‌گریزیِ ترک مرمت‌شده غیرممکن است و بلافاصله گفت که اگر چنین شده باشد نیز به خاطر صیقلی بودن سطح بخش مرمت‌شده است و سپس همان امری را که غیرممکن خوانده بود، حسن کار شمرد و عکس منتشرشده در خبرگزاری ایسنا که به‌خوبی نمایانگر برف‌گریزی این ترک است، مغرضانه و مشکوک خواند و پس از آن فریبا خطابخش، مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان هم با تایید صحبت‌های مهدی رضایت، گفت: با جدیت می‌گویم عکسی که ایسنا از گنبد تهیه‌کرده، فتوشاپ است.
اما در ادامه افزود: گچ در قسمت مرمت‌شده آن‌قدر خوب کارشده که باران و برف به آن نفوذ نمی‌کند و آن قسمت که مرمت نشده کاملاً خیس است که این نشان‌دهندۀ آسیب در سایر بخش‌های مرمت نشده است. شب درجه حرارت به زیر صفر می‌رسد و آبی که نفوذ کرده یخ می‌زند و باعث میشود به‌مرورزمان ملات زیر کاشی خورد شده و از بین برود و هرچه ملات زیر کاشی از بین برود باعث میشود کاشی‌ها از بستر زیری جدا شود و ریزش پیدا کند.
خطابخش گفته بود: در قسمت مرمت‌شده، زیرسازی درست‌وحسابی انجام‌شده، دوغاب گچی بین لایه‌ها آمده و بندها پرشده است و دیگر نه حرکتی بین کاشی‌ها وجود دارد و نه فاصله‌ای. دیروز هم برف روی قسمت مرمت‌شده نشست و ساعت ۱۰ پاک شد اما این برف در قسمت مرمت‌شده نفوذ کرد درحالی‌که در قسمت مرمت‌شده برف به لایه‌های زیرین نفوذ نکرده است.
وی در ادامه توضیح داد: علت زیاد بودن برف بر بخش مرمت نشده تا حد زیادی ناشی از این است که بستر زیر آن به خاطر چین‌وچروک آماده این جذب است؛ در ثانی اگر برف ننشیند و رطوبت جذب نشود که خیلی بهتر است، چرا باید بدتر باشد؟
در ترکیبات ملات از پلیمر استفاده شده است؟
با این وجود عده ای از کارشناسان معتقد اند که ممکن است در ملات استفاده شده برای مرمت از ترکیبات دیگری استفاده شده باشد.
حبیب مشکین فام، عضو انجمن علمی مرمت بنای دانشگاه تهران در این رابطه گفته بود: عوامل این پروژه گفته‌اند که از گچ ترکیبی استفاده کرده‌اند اما باید این نکته را شفاف‌سازی کنند که اولاً بر چه اساسی این کار را انجام داده‌اند؟ آیا این ترکیب قبلاً در آزمایشگاه موردبررسی قرارگرفته شده است؟ آنها باید نتایج و ویژگی‌های مورد ارزیابی را منتشر کنند و دوم اینکه بگویند چرا پاک نمی‌شود؟ اگر گچ معمولی است چرا از روی سطح لعاب کاشی هم پاک نمی‌شود؟
مشکین فام گفته بود: اگر در ترکیب دوغاب از مواد نانو استفاده‌شده باشد، خاصیت آب‌گریزی ایجاد می‌کند اما به گفتۀ عوامل این پروژه عمر مواد نانو پایین است و نهایتاً سه سال ماندگاری دارد. اگر هم در دوغاب از مواد پلیمری استفاده‌شده باشد، این مواد باعث افزایش مقاومت بیشتر دوغاب میشود و دوغاب به‌عنوان ملات بین درزهای آجر و کاشی در هنگام فشارهای سطحی گنبد به‌مرور زمان یا زلزله به علت ایجاد سختی بیشتر، کاشی و آجر را خرد می‌کند. چراکه آسیب‌پذیری آجر و کاشی از مواد اصلاح‌شده پلیمری بیشتر است و درنتیجه آسیب‌های کاشی و آجرهای گنبد نسبت به قبل افرایش پیدا می‌کند.
عضو انجمن علمی مرمت بنای دانشگاه تهران تصریح کرد: کاملاً مشهود است که آجرها در حال حاضر رفتار طبیعی خودشان را ندارند و این اتفاق طبیعی نیست. فکر می‌کنم ترکیب مورد استفاده حتی اگر دو گچ سمنان و سرخه بوده باشد هم مشکل دارد.
این مدرس دانشگاه اعلام کرد: پیشنهادم در این رابطه، نمونه‌برداری از دوغاب بخش مرمت‌شده گنبد برای تشخیص ترکیبات تشکیل‌دهنده است. باید مشخص شود که در دوغاب به‌جز ترکیب گچ چه چیزی وجود دارد و اگر علت مشخص نشود و عوامل پروژه قصد داشته باشند پروژه را به همین صورت ادامه دهند قطعاً در سال‌های آینده اثرات آن جبران‌ناپذیر خواهد بود.
با این حال کلانتری در رابطه با این موضوع می‌گوید: تیمی که مرمت گنبد شیخ لطف الله را انجام داده است، تیمی سنتی است و بعید می دانم که از نانو و پلیمر استفاده شده باشد. با این حال اینکه برخی می‌گویند ممکن است گنبد بریزد، امری غیر ممکن است. مگر گنبد کاغذ است که بریزد؟ گنبد استوار است و هندسه‌ها و تناسبات آن درست است و بنا کاملا ایستاست. لایه‌ای که مرمت شده یک لایه تزیینی است و حتی اگر کاشی‌های بیرون کاملا بریزد مغز کار هیچ موقع نمی‌ریزد مگر اینکه زلزله بیاید. /خبرآنلاین
