تمایل به مذاکره میان ایران و عربستان مجدد از تریبون‌های رسانه‌ای اعلام شده اما چقدر تغییر رابطه میان این دوکشور امکان پذیر است؟
خبرهای فوری: «جنگ سرد» در خاورمیانه، این کلیدواژه در زبان تحلیلگران و بر صفحه وب سایت‌های اندیشکده‌های غربی بارها و بارها در سال‌های اخیر تکرار شده و خطابش رابطه ایران و عربستان سعودی است.
به گزارش بخش بین المللی سایت خبرهای فوری، دو قدرت منطقه‌ای که اگر چه به لحاظ جغرافیایی قرابت دارند شکاف میان سیاست‌شان در سطح جهانی زبانزد شده است. ریاض و تهران حتی پیش از انقلاب اسلامی نیز با یکدیگر در رقابت بوده‌اند. رقابت این دو کشور در قالب نظریه‌های رئالیستی روابط بین‌الملل تحلیل میشود و به همین دلیل است که چه در دوره فعلی و چه پیش از انقلاب رقابت میان این دو قدرت در خاورمیانه وجود داشته است. با این حال پادشاهی هفتم سعودی یعنی ملک سلمان که از ژانویه ۲۰۱۵ آغاز شد رویکرد ریاض را تغییراتی داد که تنش در روابط را بیشتر کرد. تنش به وجود آمده دلایل مختلفی داشت اما یکی از مهمترین آنها، حصول توافق هسته‌ای میان ایران و ۱+۵ بود. در دوره‌ای که روابط تهران و واشنگتن تحت ریاست باراک اوباما بهبود یافته بود ریاض این وضعیت را به عنوان خطری برای خود احساس کرد، به همین دلیل سران سعودی تصمیم به راهبردی تهاجمی نسبت به ایران گرفتند. یکی از مصداق‌های آن حمله عربستان به یمن به بهانه تقویت نقش حوثی‌ها در یمن بود. نکته دومی که بر تنش میان روابط تهران و ریاض اثرگذار بود نقش‌آفرینی پررنگ ولیعهد جوان عربستان یعنی محمد بن سلمان بود. او که رویاپردازانه به آینده عربستان به عنوان هژمون منطقه فکر می‌کند ایران را یک مانع بزرگ در این مسیر می‌داند، برای برداشتن ایران از این مسیر انتخاب دونالد ترامپ در آمریکا فرصتی قلمداد شد که بن سلمان تلاش کرد از آن به نحو خاصی استفاده کند. بنابراین تلاش برای فشار بیشتر به ایران از سوی آمریکا در دستورکار مقامات سعودی قرار گرفت. این فشارها البته تاکنون هم ادامه داشته است اما آن نتیجه‌ای که عربستان به دنبالش بود محقق نشده و به همین دلیل آنها کم و بیش، آشکار و نهان سیگنال‌هایی برای تغییر مناسبات با ایران می‌فرستند.
سیگنال‌های مذاکره!
آخرین مورد آن را به تازگی وزیر خارجه سعودی مطرح کرده است. فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان در گفتوگو با رویترز گفت: بسیار خوشحالیم که منطقه از هرگونه تنش با ایران دور شد. وزیر خارجه سعودی همچنین گفت که کشورهای زیادی پیشنهاد وساطت برای گفت وگوی عربستان- ایران را مطرح کرده‌اند. او البته بدون در نظر گرفتن اقداماتی که سعودی‌ها در سال‌های اخیر در منطقه انجام داده اند، گفت:«اگر ایران بپذیرد که نمی‌تواند برنامه‌های خود در کشورهای منطقه را از طریق خشونت پیاده کند، در این صورت با گفتوگو با ایران مشکلی نخواهیم داشت.» این البته نخستین باری نیست که ریاض سیگنال‌هایی برای مذاکره می‌فرستد! در ماه آذر امسال «واشنگتن‌پست» نوشت:«به رغم تابستانی مملو از رویارویی و تقابل در خلیج‌فارس، اکنون عربستان سعودی و امارات متحده عربی مشغول بررسی احتمال گفتوگو با تهران و متحدانش برای کاهش تنش‌ها در یمن و دیگر نقاط هستند.» همچنین بلومبرگ در همان زمان نوشته بود «عمان نیز بی سر و صدا میزبان نشستی در سطح بالاست که افراد مطلع و حتی حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران نیز آن را یک کانال مستقیم برای گفتوگو با امارات متحده عربی دانسته‌اند.» عمان تا همین امروز تلاش کرده میانجیگری را ادامه دهد. یک روز قبل از اینکه وزیر خارجه عربستان از تمایل به مذاکره با ایران بگوید، وزیر خارجه عمان در تهران بود. مسقط در سال‌های اخیر تلاش کرده نقش یک میانجی را در منطقه ایفا کند، خواه میان تهران-واشنگتن، خواه تهران-ریاض. درباره تمایل سعودی به مذاکره یک مصاحبه کلیدی با سی بی اس نیوز از محمد بن سلمان هم وجود دارد که او در مهر امسال برای اولین بار گفته بود مشکلات و بحران مربوط به ایران در منطقه و مسئله امنیت دریایی در خلیج‌فارس را نمی‌توان از راه نظامی حل کرد.
تمایل دو طرفه به گفت و گو
در این مسیر دو طرف ایران و عربستان فرصت یک همکاری را به عنوان دو قدرت منطقه‌ای ازدست داده‌اند. اینکه چرا حالا عربستان می‌خواهد مذاکره کند دلایل مختلفی دارد. در واقع در کنار موارد فوق، ناکامی بن سلمان در سیاست خارجی از دیگر عواملی است که او را نیازمند گفتوگو با ایران کرده است. بحران دیپلماتیک عربستان سعودی با قطر؛ مداخله در سیاست داخلی لبنان و تلاش برای برکناری سعد حریری، نخست‌وزیر لبنان؛ قتل جمال خاشقجی روزنامه‌نگار سعودی، که موجب خدشه‌دار شدن وجهه سیاسی عربستان سعودی به‌خصوص نزد متحدان غربی‌اش شد؛ ناکامی در جنگ داخلی یمن که زمینه‌ساز خروج امارات متحده عربی از یمن شد؛ و در نهایت، حمله به تاسیسات نفتی آرامکو همگی بیانگر ناکامی شاهزاده بن سلمان در پیشبرد منافع عربستان سعودی در منطقه است. اما این فقط عربستان نیست که از تمایل به گفتگو و مذاکره گفته است. مهر ماه امسال زمانی که بن سلمان از لزوم راه حل غیرنظامی گفته بود، محمدجواد ظریف، در گفت‌وگویی اختصاصی با تی‌آرتی گفت:«ما همیشه آماده مذاکره درباره تمامی مسائل با عربستان سعودی بوده‌ایم. عربستان همسایه ماست و قرار است تا ابد در کنار یکدیگر بمانیم. ما چاره‌ای جز گفتوگو با یکدیگر نداریم. ما می‌توانیم مستقیم یا از طریق میانجیگری با عربستان مذاکره کنیم. ما هرگز میانجیگری را رد نمی‌کنیم.» ظریف همین هفته قبل نیز چنین اظهاراتی را تکرار کرد و گفت:« ما برای مذاکره با عربستان سعودی و سایر کشورهای حوزه خلیج‌فارس آماده‌ایم و حاضر به ارائه پیشنهادات در خصوص امنیت در این منطقه به ویژه در تنگه هرمز هستیم و پیشنهاداتی برای ایجاد آرامش و صلح در تنگه هرمز را نیز ارائه نموده‌ایم.» تغییر رابطه ایران و عربستان و کاهش تنش در منطقه درحالی که تهران تحت سیاست فشار حداکثری دونالد ترامپ قرار دارد، می‌تواند یک برگ برنده برای تهران باشد به همین دلیل است گفتگو با ریاض همواره از طرف ظریف و دیگر مقامات تکرار شده است.
چراغ سبز عربستان به سوریه
اما واقعیت این است که برای تغییر شرایط فعلی فاکتورهای بسیاری باید رقم بخورد تا عملی شود. با این حال شاید سوریه نقطه آغاز باشد. یکی از مهمترین مناقشات معاصر میان تهران و ریاض برسر دمشق بوده است، جایی که اعتراضات و جنگ داخلی در سوریه سرنوشت بشار اسد را به ابهام برد و در این میان ایران و عربستان هر کدام در یک طرف بحران سوریه قرار گرفتند، تهران از بشار اسد حمایت کرد و ریاض به دنبال سقوط اسد از گروه‌های مخالف او. این جدال بعد از ۹ سال حالا کم کم به پایان رسیده و بشار اسد در قدرت باقی مانده است. در این رقابت البته بازیگران بزرگتری چون روسیه و آمریکا نیز وارد شدند با این حال یکی از پیچیده ترین منازعات میان ایران و عربستان برسر سوریه انجام شد، حالا اما شرایط از قرار در حال تغییر است. اولین گام آنطور که وب‌سایت آر تی روسیه نوشته درباره دعوت عربستان سعودی از سفیر سوریه به مراسم دیپلماتیک در سازمان ملل و پذیرش و حضور سفیر سوریه در این مراسم است. در این خبر آمده است که “بشار جعفری” نماینده سوریه در سازمان ملل متحد از سوی دفتر نمایندگی عربستان سعودی در این سازمان به مراسم رسمی دعوت شد و او در این مراسم شرکت کرد. این خبر توسط روزنامه دولتی “الوطن” سوریه منتشر شده است. این میهمانی به افتخار سفر فهد بن عبدالله المبارک وزیر مشاور سعودی به مقر سازمان ملل متحد و در چارچوب آماده سازی‌ها برای ریاست عربستان سعودی بر گروه ۲۰ برگزار شده بود. در این مراسم، المعلمی (نماینده سعودی در سازمان ملل) و المبارک وزیر سعودی با بشار جعفری نماینده سوریه در سازمان ملل متحد دیدار کردند. این موضوع باعث جلب توجه حاضران در مراسم شد. در این دیدار، مقامات سعودی گفته‌اند باید بر آنچه تا به حال در روابط دمشق و ریاض وجود داشته چشم پوشید و لازم است تا روابط برادرانه در روابط دو کشور برقرار شود. مقامات سعودی به سفیر سوریه گفته‌اند آنچه که در روابط دو کشور بوده چون ابر تابستانی حتما خواهد گذشت. به نوشته روزنامه سوری الوطن، مقامات سعودی به گرمی از سفیر سوریه استقبال کردند و این موضوع باعث تعجب حاضرین شد. پیش از این هم امارات به عنوان مهمترین متحد سعودی‌ها سفارت خود را در دمشق بازگشایی کرده بود. کنسول امارات در دمشق درباره روابط دو کشور گفته بود روابط امارات و سوریه، قوی و متمایز است. در مراسم روز ملی امارات در دمشق نیز کنسول امارات ابراز امیدواری کرده بود، امنیت و ثبات به همه بخش‌های سوریه تحت رهبری حکیمانه رهبری این کشور برگردد.
نقش سوریه در تغییر بازی
اما آیا سوریه می‌تواند نقطه آغاز کاهش تنش‌ها باشد؟ چقدر تمایل تهران و ریاض می‌تواند به عملی شدن تغییر رابطه کمک کند؟ در این باره گفتگو کردیم با یک کارشناس مسائل بین الملل. حسن‌هانی زاده به «آفتاب یزد» گفت: «با توجه به ترور سردار شهید سلیمانی و پاسخ ایران، برای عربستان دل نگرانی‌هایی ایجاد شد و سیگنال‌های اخیر و تمایل آنها نشان از تغییر نگرش در ریاض است. مصداق این تمایل دعوت از نماینده سوریه در سازمان ملل است. حضور بشار جعفری و استقبال گرم نمایندگی عربستان از او نشان می‌دهد که ریاض به تدریج در تلاش است از سیاست‌های سابق خود فاصله بگیرد.» او افزود:«سفرهای مکرر وزیر خارجه عمان نیز حاکی از رد و بدل شدن پیام‌هایی است و به نظر می‌رسد عربستان درصدد بازنگری در سیاست‌های خود است.»هانی‌زاده درباره احتمال تاثیر بهبود رابطه سوریه و عربستان بر رابطه با ایران گفت:«حل‌مناقشات در رابطه ریاض و دمشق آسان‌تر است چرا که دمشق همواره سعی کرده خارج از دایره عربی حرکت نکند و از رابطه با کشورهای عربی نیز استقبال کند اما با توجه به رقابت‌هایی که میان تهران و ریاض وجود دارد شرایط پیچیده‌تری برای بهبود مناسبات وجود دارد با این حال تغییر رابطه عربستان و سوریه می‌تواند در رابطه تهران و ریاض موثر باشد عربستان احساس می‌کند تهران دروازه ورود به دمشق است.» او در پایان افزود:«عربستان به این نتیجه رسیده که ادامه سیاست‌های تخریبی به انزوای شدید منتهی خواهد شد. جنگ علیه یمن بعد از هزینه سیصد میلیارد دلاری دستاوری نداشته است.»
اما آیا در تغییر روابط با ایران، عربستان یک متغیر وابسته است یا مستقل! پاسخ به این سوال را باید در دو بازه زمانی مدنظر قرار دهیم. بازه اول آنچه از گذشته تا امروز بوده نشان می‌دهد عربستان یک متغیر وابسته است و روابط خود با ایران را متاثر از روابطش با آمریکا تنظیم می‌کند. بنابراین اگر «در همچنان روی همان پاشنه بچرخد» به رغم اینکه حتی مقامات سعودی مایل به تغییر رابطه با ایران باشند بعید است در عمل اتفاقی رخ دهد وقتی هنوز تغییری در رابطه میان تهران و واشنگتن رخ نداده و مسیر نیز حتی بر تشدید تنش است! اما بازه دوم مربوط به آینده است. اینکه آیا در آینده قرار است عربستان فارغ از آنچه در کاخ سفید می‌گذرد روابطش با ایران را تنظیم کند؟ پاسخ به این پرسش فعلا دشوار است، اجرای چنین سیاستی برای ریاض با وابستگی‌هایی که به آمریکا دارد بسیار دشوار تر! فعلا اما آنچه در جریان است، دیپلماسی تریبونی! /آفتاب یزد
