از «اخلاقِ رسانه» که حرف می‌زنیم، از چه حرف می‌زنیم؟
خبرمهم: «اخلاقِ رسانه» نقطه تلاقی، علم «اخلاق» با «رسانه» است و به عنوان یک الزام می بایست در رسانه‌های شنیداری، دیداری و مکتوب، رعایت شود تا در نهایت اخلاق اجتماعی شکل بگیرد. اخلاق رسانه می تواند با قواعد اخلاق فردی متفاوت باشد؛ چه بسا بسیاری از رفتارهای رسانه‌ای که به ظاهر با هیچ قانونی منافات ندارند، اما ممکن است با اصول اخلاق رسانه در تعارض باشند.
به گزارش بخش فرهنگی سایت خبرمهم، رسانه در راستای وظیفه آموزش دهی به مخاطب به عنوان یکی از اهداف اصلی، ممکن است خود را ملزم به هدایت جامعه به سمت امور اخلاقی بداند. توجه به مبانی اخلاقی در یک رسانه باعث می شود که مخاطب به آن رسانه و برنامه هایی که روی آنتن می برد یا خبرها و گزارش هایی که منتشر می کند، با جدیت بیشتری توجه نشان دهد و آن را به عنوان راهکاری پیشنهادی برای زندگی صحیح، اساسی تر تلقی کند.
اخلاق رسانه‌ای در حقیقت با ارزش‌ها و هنجارها سروکار دارد که از درون فرهنگ جامعه و در جامعه اسلامی، از درون فرهنگ اسلامی سر برمی‌آورد. از این رو، اخلاق رسانه‌ای اگر چه تابع اصول و قواعدی کلی و جهان شمول است، اما به سبب نشأت گرفتن آن از مجموعه ارزش‌های بطن جامعه، می‌تواند از جامعه و فرهنگی، به جامعه و فرهنگ دیگر متفاوت و متغیر باشد.
با چنین نگرشی می توان گفت، افرادی که در برنامه‌های تلویزیونی شرکت کرده، ادب و اخلاق را رعایت می‌کنند و از بداخلاقی اجتناب می‌کنند، و یا مکتوباتی که در رسانه‌ها انتشار می‌یابند، اگر همسو و همساز با ارزش‌های اخلاقی، دینی و ملی باشند، می‌توان رسیدن به «رسانه ای اخلاقی» و جامعه ای پایند به اخلاق را نوید داد. از دیگر سو رسانه‌ها باید آن اندازه با اخلاق و اصول و ارزش‌های اخلاقی جامعه آشنا باشند که بداخلاقی‌ها را منتشر نکنند و به اندازه کافی هم مستقل و بی‌طرف باشند تا اعتبار و منزلت حرفه‌ای خود را حفظ کنند.
هادی خانیکی ـ استاد ارتباطات ـ در مقاله ای با عنوان «چارچوبی برای پژوهش در اخلاق رسانه» در بخش نتیجه گیری، چارچوبی برای تدوین مقررات اخلاق کاربردی در قالب اخلاق شناسی حرفه ای ارایه می دهد که بر چهار اصل «آگاهی دهی عمومی»، «آزادی مطبوعات»، «بیان حقیقت» و «احترام به حیثیت فردی و زندگی خصوصی» تمرکز دارد و می تواند فضاهای متکثر و متنوع رسانه ای را دربربگیرد.
همچنین عبدالعلی علی عسکری ـ رییس سازمان صداوسیما ـ که اخیرا رسانه اش درگیر حاشیه ای برای صحبت های «غیرحرفه ای» یکی از مهمانان برنامه ای تلویزیونی شده بود که در نهایت برای این اتفاق از رییس جمهور هم عذرخواهی کرد، تحقیقی در باب اخلاق در رسانه دارد که با عنوان «انسان وارگی رسانه و تبیین مسئولیت های اخلاقی آن مبتنی بر نظام اندیشه اسلامی» منتشر شده است.
علی عسکری در بخشی از این تحقیق تاکید می کند که «اگرچه جنبه تجاری در سازمان رسانه‌ای بی‌اهمیت نیست، اما ماهیت رسانه یک ماهیت انسانی و اثرگذار بر فرهنگ و جامعه و حتی بر شخصیت انسان‌هاست و همان‌گونه که درمورد انسان، مبانی معرفتی، اخلاقی و سلوک انسانی مطرح است، در سازمان رسانه نیز همین مفاهیم معرفتی، اخلاقی و سلوک انسانی قابل طرح و پیگیری است.»
او وظیفه اصلی مدیریت رسانه را «ایجاد پلی ارتباطی میان رشته‌های نظری مدیریت و ویژگی‌های اخلاق رسانه» می داند و تاکید می کند، «همان‌گونه که در مسئولیت اخلاقی انسان در برابر خداوند نیز گفته شد، بخش اصلی این مسئولیت نسبت به خداوند است و سایر مسئولیت‌های رسانه نیز در همین مسیر قرار دارند. یک سیستم رسانه‌ای اخلاق‌مدار در فرآیندهای خود باید به‌صورت دائمی در حال ارزیابی عملکردها باشد؛ چراکه سازمان رسانه‌ای در چارچوب حیات اجتماعی در حال تأثیرگذاری بر دیگران است و می‌توان آن را در این چرخه مورد بررسی اخلاقی قرار داد (نهج‌البلاغه، خ ۱۹۱)».
او در این زمینه اظهار می کند: از آنجا که برخی به سواد رسانه کمتر توجه می کنند، نقد، تحلیل و تفسیر را با تخریب، تضعیف و توهین اشتباه می گیرند و به رسانه ضربه می زنند؛ در صورتی که مزیت همه رسانه های امروز به نقد و تحلیل و انتقاد درست و اخلاقی است. چراکه نقد و انتقاد موجب رشد و تعالی و ارتقاء میشود. کسی که منطق استدلال و بیان قوی داشته باشد به تخریب روی نمی‌آورد. فضای نقد، فضای بازی است که موجب رشد و تعالی می شود.»
صوفی درباره ضرورت رعایت اخلاق و ادبیات درست در رسانه ها، چنین می گوید: این روزها در مشاغل و حرف مختلف، بحث اخلاق حرفه ای مطرح است. اخلاق حرفه ای یعنی اینکه هنجارها، ضوابط، دستورالعمل ها و آیین نامه هایی که بر آن حرفه حاکم است، مورد توجه قرار گیرد و رعایت شود. فرد الزام دارد اگر چنانچه وارد این عرصه شده است ـ به ویژه عرصه رسانه ـ قطعاً به اخلاق حرفه‌ای رسانه پایبند باشد.
دبیر شورای نظارت بر سازمان صداوسیما با اشاره به مقوله دانش و سواد رسانه‌ای، یادآور می شود: مقوله ای به نام سواد رسانه‌ای داریم که در آن می بایست، هم مخاطب سواد رسانه ای داشته باشد، هم کارشناس و همچنین مدیران. چنانچه در مجموعه رسانه ها و افرادی که وارد رسانه ها می شوند و با آنها کار می‌کنند یا مهمان آنها هستند، سواد رسانه‌ای وجود داشته باشد و به آن پایبند باشند و اخلاق حرفه ای را رعایت کنند، اساساً نه تنها مشکلی نخواهیم داشت بلکه برنامه ها با کیفیت مناسب و با ضریب نفوذ مناسب مخاطب تولید و پخش خواهند شد. اما متاسفانه در بعضی برنامه ها و برخی از امور، این اخلاق رسانه ای کمتر مورد توجه قرار می گیرد.
صوفی در بخش دیگری از گفت و گوی خود در پاسخ به رفتار برخی که برای تسویه حساب های شخصی تریبون رسانه را در اختیار می‌گیرند، تصریح می کند: رسانه آیینه جامعه است. اگر می‌گوییم کشوری رشدیافته هستیم، رسانه مان هم باید برگرفته از این باشد. وقتی بحث سواد رسانه‌ای مطرح میشود، مجری، سردبیر و گزارشگرمان هم باید سواد رسانه ای داشته باشد. ترجمه سواد رسانه‌ای در این بخش، این میشود که در شرایط موجود، چه موضوعی برای طرح نیاز و ضروری است، چه کارشناس و مهمانی را انتخاب کنیم و چه سوالاتی را مطرح کنیم و اینکه که برای هدایت موضوع و مهمان و شبکه چه مجری انتخاب کنیم. مجری در این شرایط نقش هدایتگری بحث را بر عهده دارد. اینکه در بعضی از رسانه ها گفته می شود هر حرفی که مهمان بزند خودش باید پاسخگو باشد، ما اصلاً چنین چیزی نداریم. وقتی که ما می‌گوییم رسانه مسئولیت هدایت افکار عمومی را برعهده دارد، این هدایتگری می بایست توسط یک مولف صورت بگیرد. وقتی که مجری متوجه شد توسط یکی از مهمانان و کارشناسان بحث منحرف می شود، حتماً می بایست جلوی او را بگیرد و اجازه ندهد خارج از دستور، صحبت ها ادامه پیدا کند، نه اینکه تخریب و تحقیر ادامه پیدا کند.
معاون پیشین صدا درباره ضرورت نقد منصفانه و اخلاق مدارانه در سازمان صداوسیما، اظهار می کند: نه تنها برای رسانه ملی بلکه برای همه رسانه‌های موجود ـ اعم از صوتی وتصویری، حقیقی و مجازی ـ اساساً تولید محتوا بر اساس نقد و تحلیل به شدت مورد نیاز است. لزوما این نقد و انتقاد هم نباید صرفا متوجه مسئولان باشد، بلکه می تواند متوجه مردم و رفتار آنها هم باشد. اگر به دنبال جامعه فرهیخته و خودساخته هستیم، اگر به دنبال جامعه بالنده و رشد یافته هستیم، باید مستمرا فضای نقد و انتقاد در این جامعه وجود داشته باشد و بهترین بستر برای نقد و انتقاد، بستر رسانه است. حال در کشور ما رسانه ملی توسعه پیدا کرده است. انواع شبکه های عمومی و اختصاصی وجود دارد. بنابراین می‌توانند فضای نقد را ایجاد کنند، اما حتماً باید توأم با مدارا باشد. حتماً توأم با اخلاق، انصاف و عدالت باشد و حتماً فضایی را ایجاد کنند که آن فرد و یا دستگاه و یا سیستمی که نسبت به آن نقد و انتقاد می شود، پاسخگو باشد. رعایت این امر، باعث رشد بالندگی جامعه میشود.
صوفی به این پرسش که آیا سازمان صداوسیما نسبت به شکایت افراد حقیقی و حقوقی مصونیت حقوقی دارد، نیز پاسخ می دهد: هیچ دستگاهی مصونیت حقوقی ندارد. خوشبختانه قوه قضاییه در جمهوری اسلامی مستقل است. همه آحاد جامعه و همه دستگاه‌های اجرایی هم می بایست در برابر قانون تمکین کنند؛ بنابراین چنین واژه ای با عنوان مصونیت حقوقی وجود ندارد و هر رفتاری که خلاف شئون و خلاف حقوق شهروندی و قوانین و ضوابط باشد، حتماً باید نسبت به آن پاسخگویی وجود داشته باشد. پیشتر هم در این خصوص مواردی اتفاق افتاده است که اشخاص حقیقی و حقوقی به قوه قضاییه مراجعه و شکایت کردند و به شکایت آنها رسیدگی شده است.
دبیر شورای نظارت بر صدا و سیما در بخش پایانی این گفتگو در پاسخ به اینکه سازمان صداوسیما در قبال انتشار مواردی خلاف اخلاق رسانه چه برخوردی باید با افراد خاطی داشته باشد؟ خاطرنشان می کند: شجاعت مدیران رسانه در پذیرش اشتباهشان است. آقای علی عسکری، رئیس سازمان صدا و سیما درباره حواشی پیش آمده کار خیلی خوبی انجام دادند و آن عذرخواهی از رئیس‌جمهور و مردم بود. البته خیلی زیباتر بود که همان لحظه اول که این موضوع اتفاق افتاد، مدیر شبکه این عذرخواهی را انجام می داد.
صوفی به حرف هایش اضافه می کند: در کنار این فضا، فضایی برای نقد و انتقاد و تحلیل و تفسیر ایجاد کنیم. اگر چنانچه هر کسی اشتباه کند و متناسب با اشتباهش پوزش و عذرخواهی کند و بپذیرد که اشتباه کرده است، حتماً این باعث عزّت فرد می شود. عذرخواهی که آقای علی عسکری انجام دادند، موجب عزیزتر شدنشان شد و نه ذلتشان. پذیرش ها موجب رشد و تعالی جامعه میشود و با استکبار مقابله می کند. به هر حال جامعه اسلامی هستیم، جامعه دینی و اخلاقی. جامعه اخلاقی هم یک جامعه با ویژگی های تواضع، فروتنی گذشت و عدالت است/ایسنا
