مکانیزم ماشه پیشنهاد چه کسی بود؟

به گزارش بخش سیاسی سایت خبرمهم، این روزها در صحنه روابط بین‌الملل موضوع مکانیسم ماشه سروصدای زیادی به پا کرده است. ایالات متحده بامداد جمعه گذشته رسما این سازوکار را با نامه مایک پومپئو -به نماینده اندونزی به عنوان رئیس دوره‌ای شورای امنیت- آغاز کرد. با این حال سایر طرف‌های توافق هسته‌ای با استناد به اینکه آمریکا در ماه مه ۲۰۱۸ از برجام خارج شد تاکید می‌کنند واشنگتن در جایگاهی نیست که بتواند مکانیسم ماشه را فعال کند. بحث بر سر این موضوع به اختلافی کم سابقه میان کشورهای مختلف با آمریکا تبدیل شده است. اغراق نیست اگر بگوییم همه یک طرف قرار گرفته‌اند که اقدام آمریکا قانونی نیست و از طرف دیگر مایک پومپئو اعلام کرده اساسا براساس قطعنامه ۲۲۳۱ ایالات متحده نیازی به همراهی کسی ندارد و مخالفت‌ها نیز اهمیتی ندارد! این پاسخ وزیر خارجه آمریکا وقتی داده شد که خبرنگاری درباره نامه مخالفت ۱۳ عضو از ۱۵ عضو شورای امنیت پرسید. مکانیسم ماشه این فرصت را به هریک از طرفین می‌دهد که اگر بر این باور باشند که ایران از تعهدات هسته‌ای خود ذیل توافق تخطی کرده، هر کشور به تنهایی می‌تواند همه تحریم‌های سابقِ شورای امنیت را که به واسطه برجام تعلیق شده بود، بازگرداند. در واقع در این شرایط هیچ حق وتو یا مخالفتی مهم نیست و یک طرف به تنهایی می‌تواند درخواست بازگشت تحریم‌ها را بدهد. این روزها روسیه یکی از کشورهایی است که در صف اول مخالفت با تصمیم آمریکا برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه است. روس‌ها که در میان سایر طرف‌ها روابط بهتری با تهران دارند به دفاع از ایران در مقابل آمریکا پرداخته اند. با این حال بسیاری معتقدند اساسا مکانیسم ماشه سازوکاری خطرناک برای ایران بوده است.

مکانیسم ماشه و پروژه نفوذ

روزنامه وطن امروز از مخالفان اصلی برجام، پیش از این درباره مکانیسم ماشه در دی ماه ۹۸ نوشت:« در ایام بررسی برجام در کمیسیون ویژه مجلس، یکی از اصلی‌ترین نقدهای منتقدان دلسوز این بود که طبق مکانیزم حل اختلاف توافق هسته‌ای- بندهای ۳۶ و ۳۷- اگر آمریکا یا هر کشور دیگری به تعهداتش عمل نکند، ایران حتی نمی‌تواند نسبت به این مسئله شکایت کند چون در نهایت تحریم‌ها علیه خود ایران برمی‌گردد اما تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای این مسئله را رد می‌کرد و در تریبون‌های مختلف به تمجید از مکانیزم حل اختلاف موجود در برجام می‌پرداخت. به‌عنوان نمونه می‌توان به اظهارات عباس عراقچی اشاره کرد که بهمن‌ماه سال ۹۶ در برنامه «جهان‌آرا» گفته بود: “در بند ۳۶ اگر ادعا کنیم طرف مقابل نقض تعهدات کرده، مکانیسمی وجود دارد که کمیسیون مشترک را در سطح معاونان و در قدم بعدی در سطح وزرا فعال می‌کنیم و اگر قانع نشدیم دوباره برنامه‌مان را فعال می‌کنیم. به همین آسانی! در صورتی که طرف مقابل به تعهداتش عمل نکند، ناظر و مجری خودمان هستیم!” در نتیجه همین سهل‌انگاری بود که اکنون کار به جایی رسیده است که به‌رغم انجام بیشتر تعهدات هسته‌ای توسط کشورمان، آمریکا که اساسا از برجام خارج شده یا اروپا که به گفته ظریف کمتر از یک درصد تعهداتش را انجام داده، از تهدید ایران به استفاده از مکانیسم ماشه سخن می‌گویند.» در سال ۹۴ وقتی تازه برجام به سرانجام رسیده بود نیز سعید جلیلی در انتقاد به مکانیسم ماشه گفت:«مکانیسم ماشه در قطعنامه اخیر شورای امنیت اهرم تازه‌ای برای ترساندن ملت از تحریم و قطعنامه است و همین مصداق نفوذ است که از این پس عده‌ای به این بهانه در داخل ملت را بترسانند که هرگاه ملت و نظام موضعی علیه غرب گرفت، سایه ترس بر سر مردم حاکم کنند تا از ملت و مسئولان از اقدامات و مواضع انقلابی و اصولی منصرف شوند.» دیگر چهره‌های محافظه کار نظیر فواد ایزدی تحلیلگر مسائل بین‌الملل که دیدگاه‌هایی نزدیک به اصولگرایان دارد و بارها غرب را نقد کرده از مکانیسم ماشه به عنوان یک ابزار بد در برجام علیه ایران نام برده است.

روایتی قابل تامل

در میان هیاهویی که این روزها بسیاری را به مکانیسم ماشه معطوف کرده اما وب سایت اعتماد آنلاین نکته قابل تاملی را مطرح کرد! اینکه اساسا در مذاکرات برجام گنجاندن سازوکاری به نام ماشه حاصل ابتکار و طرح روس‌ها بوده است! در واقع در تمام آن روزهایی که بسیاری تاکید می‌کردند ماشه پروژه‌ای برای نفوذ و ترساندن ایران از طرف آمریکا یا غرب است واقعیت ماجرا چیز دیگری بوده است. این خبر در واقع ضمیمه‌ای از کتاب وندی شرمن است که مذاکره‌کننده ارشد آمریکایی در جریان توافق هسته‌ای بود. شرمن در بخشی از کتاب خود با عنوان «من ترسو نیستم» نوشته است که وقتی طرفین مذاکره به این مرحله رسیده بودند که اگر بعد از توافق ایران از تعهدات خود منحرف شد چگونه می‌توان تهران را مجازات کرد؟ در میان چنین بحثی این روسیه بوده است که طرح مکانیزم ماشه را مطرح کرده است! با جستجویی در این باره مشاهده شد که وب سایت‌های خبری اصولگرا همچون مشرق نیوز و خبرگزاری فارس نیز در سال ۹۵ به این موضوع از زبان شرمن پرداخته‌اند که روس‌ها مبتکر مکانیسم ماشه بوده اند! مشرق نیوز به نقل از وندی شرمن آورده است:« شرمن ابتدا به کلّیت تعاملات آمریکا و روسیه پرداخته و در خصوص پرهیز دو کشور از دخیل کردن نقاط اختلاف در مذاکرات هسته‌ای چنین گفته است: «ما هر جا که بتوانیم با روس‌ها کار می‌کنیم و هر جا که باید، با هم رویارویی و چالش می‌کنیم. مذاکرات ایران یکی از جاهایی بود که توانستیم با هم کار کنیم. در آن مذاکرات، روسیه نقشی مفید و سازنده داشت. مذاکرات در روزهایی انجام شد که روسیه به صورت غیرقانونی، برای الحاق شبه‌جزیره کریمه تلاش و در شرق اوکراین، چالشهایی ایجاد می‌کرد و این مطمئناً امری بود که نمی‌توانستیم بر سر آن اتفاق‌نظر داشته باشیم.» وی ادامه داد: «این مسئله‌ای بود که وجود داشت ولی از تمرکز ما بر توافق نکاست. سرگئی ریابکوف که رئیس تیم روسی بود، دیپلمات کارکشته‌ای است. او هم مسئول روابط (روسیه) با کشورهای آمریکای شمالی و هم مسئول عدم اشاعه (هسته‌ای در وزارت خارجه روسیه) است. به همین خاطر او از درون‌مایه بحث آگاه بود.» شرمن در خصوص مواضع «مطلوب» وزیر خارجه روس‌ها در خلال مذاکرات هسته‌ای گفت: «سرگئی لاوروف نقطه نظرات بسیار محکمی داشت و البته مفاد مربوط به مکانیسم ماشه (بازگشت سریع همه تحریم‌ها) در سازمان ملل را به خوبی می‌دانست. او فی‌الواقع نقشی محوری در تدوین روشی برای انجام کار (رسیدن به توافق هسته‌ای) در عین حفظ حق وتوی آمریکا داشت. او افزود: «آمریکا می‌خواست بتواند تحریم‌ها را با سرعت بازگرداند. ما می‌خواستیم مطمئن شویم که حق وتوی ما (در متن برجام) دست‌نخورده باقی می‌ماند و به مکانیسم ماشه رسیدیم که یک نوع رای‌گیری معکوس است. همانطور که گفتم، لاوروف در این زمینه، نقش سودمندی داشت.» بعد از توافق هسته‌ای نیز، باراک اوباما در مقام ریاست‌جمهوری آمریکا اذعان داشت:«اگر به خاطر تمایل روسیه برای همکاری با ما نبود، به توافق هسته‌ای دست نمی‌یافتیم.» اندیشکده آمریکایی بروکنیگز در این باره می‌نویسد: «در شرایطی که روابط بین آمریکا و روسیه در پایین‌ترین میزان خود از زمان جنگ سرد تاکنون قرار دارد، حمایت روسیه از توافق، حتی برای اوباما هم، کمی غافلگیرکننده بود.»

یک دوست مانند روسیه

این اقدامات خاص روس‌ها در جریان توافق هسته‌ای را در واقع باید در ادامه اقدامات پیشین آنها دانست. در واقع در آن سال‌هایی که دولت احمدی‌نژاد بر سیاست «نگاه به شرق» تاکید داشت و هر روز چالشی با غربی‌ها ایجاد می‌کرد نیز مسکو با واشنگتن همراهی کرد و قطعنامه‌های تحریمی علیه ایران به پیشنهاد دولت اوباما را در شورای امنیت تصویب کردند. قطعنامه‌هایی که حالا دردسر ساز شده‌اند و دولت ترامپ می‌گوید تا ۲۷ روز آینده باز خواهند گشت. حالا روسیه هر روز بیانیه می‌دهد که آمریکا چنین حقی را ندارد اما شاید مسکو را به عنوان طراح مکانیسم ماشه باید این روزها بیش از سایرین شماتت کرد. ماجرای مکانیسم ماشه اولین مورد از اثرگذاری‌های منفی روس‌ها بر ایران نبوده است و احتمالا آخرین آن هم نخواهد بود! هنوز مشخص نیست سرانجام فعال‌سازی ماشه که آمریکایی‌ها کلید زده‌اند چه خواهد شد و آیا مخالفت‌ها در نهایت می‌تواند بر خواست واشنگتن غلبه کند یا نه! اما موضوعی که اهمیت دارد این است که باید در سیاست خارجی خیلی بیشتر از این‌ها توجه کنیم که اصولا دوست و دشمنی با معیارهایی که درنظر گرفته‌ایم چندان نمی‌تواند راهگشا باشد و نیازمند هوشمندی بیشتری در این زمینه هستیم./آفتاب یزد