«سرت درد می‌کنه؟ ژلوفن بخور.» این دیالوگ برای همه آشناست. کافی است که یک نقطه از بدن دردی داشته باشد تا خودتجویزی‌ها و استفاده خودسرانه دارو شروع شود. قرص‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها، مسکن‌ها و حتی آمپول‌ها مثل نقل و نبات استفاده میشود. آخرین آمار از استفاده ۳۶ درصدی دارو بدون نسخه در ایران می‌گوید. حال این که هر دردی و هر بیماری با یک قرص مسکن خاص درمان نمی‌شود و درمان همه درد‌ها یکسان نیست. این روزها، اما همه برای خود دکترند و برای یک درد، یک دارو پیشنهاد می‌کنند، اصلا هم مهم نیست که این دارو دوای درد است یا این که بلای جان.
به گزارش بخش اجتماعی سایت خبرهای فوری، چندی پیش، معاون کل وزارت بهداشت، ایرج حریرچی از افزایش ۳۰ درصدی بار مراجعه مردم بدون داشتن نسخه به داروخانه‌ها ابراز نگرانی کرده بود. او گفته بود: «در شرایط فعلی اقتصادی، بار مراجعات به داروخانه‌ها بدون داشتن نسخه و بدون مراجعه به پزشک زیاد شده است.» او این روش را یکی از راه‌های کاهش هزینه‌ها دانسته و گفته بود که هر ایرانی سالانه ۳۳۹ عدد دارو مصرف می‌کند که رقمی بیش از استاندارد‌های جهانی است.
در گزارشی که توسط وزارت بهداشت منتشر شده در ده سال گذشته عوارض دارویی غیرقابل توصیفی در هزار مرکز بهداشتی و درمانی ثبت شده که ۳۰ درصد آن مربوط به دارو‌های تزریقی است. در راستای همین آمار، آمار مرگ و میر بین مردان و زنان در اثر مسمومیت با دارو به‌طور معمول بین ۸۰ و ۲۰ درصد می‌چرخد. در این بخش، اما آمار دیگری هم منتشر شده که حکایت و داستان عجیبی را روایت می‌کند. در کنار خودتجویزی خانواده‌های ایرانی که ۳۶ درصد است، آمار دیگری هم به چشم می‌خورد. ۶۷ درصد دانشجویان و ۶۸ درصد سالمندان هم دست به خودتجویزی می‌زنند. آمار این دو گروه در بین اقشار دیگر در صدر جدول قرار دارد.
پزشک بودن از بدو تولد
اما دلیل این که این گروه بیشتر از همه خودتجویزی دارند چیست؟ غلامرضا قاسمی کبریا، رفتارشناس، با اشاره به آمار ۳۶ درصدی خانواده، ابتدا این رفتار ایرانی را به طور کلی بررسی می‌کند و به ما می‌گوید: «خود درمانی ریشه در فرهنگ ایرانی دارد و جزو موارد رایج و دیرین ایرانی‌هاست.»
او به سنت ایرانی اشاره می‌کند و معتقد است که از دیرباز ایرانی‌ها به تجویز دارو‌های ایرانی، عادت داشته‌اند و طب سنتی، نقش کلیدی در زندگی سنتی ایرانی داشته و این رفتار هم نشأت گرفته از آن است. او توضیح می‌دهد که امروز در خانه هر ایرانی، داروی گیاهی وجود دارد و این مهم هم به خاطر ریشه‌دار بودن طب سنتی در فرهنگ و روزمره ایرانی‌هاست.
قاسمی کبریا با اشاره به آمار دانشجویان و سالمندان به خودتجویزی، عنوان می‌کند: «این که دانشجویان بیشتر از دیگر اقشار جامعه، خودتجویزی دارند، کاملا مشخص است. آن‌ها دسترسی کامل به اطلاعات و امکان جست‌وجو در اینترنت را دارند.» بنابراین هر دانشجویی می‌تواند علائم بیماری‌اش را در گوگل جست‌وجو کند و بعد دارویی را که فکر می‌کند می‌تواند مناسبش باشد، با یک کلیک پیدا کند.
اتفاقی که با وجود برنامه‌های سلامت که به‌راحتی در گوشی‌های هوشمند قابل استفاده هستند، بیشتر هم شده است. دسترسی ساده به اطلاعات باعث شده که آن‌ها فکر کنند می‌توانند به استناد این اطلاعات خوددرمانی کنند. از نظر این رفتارشناس، گروه سالمندان هم به خاطر پیشینه درمانی ـ سنتی به تجویز دارو دست می‌زنند، بنابراین توهم خود‌دانی درنهایت به خوددرمانی منجر میشود.
مقام دوم در مصرف خودسرانه
احمد خیری، عضو هیات علمی انجمن داروسازان ایران، به‌جز مصرف خودسرانه و درواقع خودتجویزی، نکته مهم دیگری را متذکر میشود. او به ما می‌گوید: «به‌جز مصرف خودسرانه که در ایران وجود دارد، دیگر‌تجویزی هم مشکل مهم دیگری است که در فرهنگ ایرانی ریشه دوانده است.» در بسیاری از موارد، افراد بدون داشتن تخصص و این که بدانند تا چه حد خودتجویزی می‌تواند برای خودشان آسیب‌زا باشد، به دیگران هم که فکر می‌کنند درد مشترکی با آن‌ها دارند، دارویی را تجویز می‌کنند، حال این که آن دارو می‌تواند برای آن بیمار ضرر داشته باشد مثل این که شخصی که مبتلا به انسداد ریوی است، اگر خودسرانه کورتون استفاده کند، قند بیمار بالا می‌رود و این برای بیمارانی که دیابتی هم هستند، خطرناک است.
خیری توضیح می‌دهد که ایران در رتبه بیستم جهان به واسطه استفاده از مصرف خودسرانه دارو ایستاده است. این‌ها همه در حالی است که رتبه قاره‌ای ایران، بالاتر است. کشورمان در رتبه دوم استفاده از مصرف خودسرانه دارو در قاره آسیا قرار دارد. او یکی از دلایل استفاده از مصرف دارو، بدون تجویز پزشک را وجود شبکه‌های ماهواره‌ای و تبلیغات بدون قید و بند در این منبع اطلاعاتی می‌داند و معتقد است که برای کاهش استفاده از این داروها باید آگاهی مردم را افزایش داد.
این که ممکن است، به‌جز اثرات مخرب دارویی که وجود دارد، مصرف خودسرانه دارو باعث تداخل دارویی، بی‌اثر شدن اثر دارویی و حتی تشدید اثر دارویی شود و همین مشکلات زیادی را برای فرد ممکن است به وجود بیاورد. خیری معتقد است که پزشکان داروساز هم باید به بیمارانی که بدون نسخه درخواست دارو دارند، مشاوره دهند.
این پزشک داروساز به نکته مهمی اشاره می‌کند و آن تفکر عمومی درباره مصرف بی‌رویه در ویتامین‌هاست و توضیح می‌دهد: «ویتامین‌های A, D و K در بدن ذخیره میشود و درست است که ویتامین‌ها بدون نسخه قابلیت خرید دارد، اما اشباع و ذخیره ویتامین‌ها در بدن هم ممکن است آسیب‌هایی را به بدن وارد کند.»
مسمومیت گیاهان دارویی ثبت نمی‌شود
شهرام شعیبی، سخنگوی غذا و دارو نیز با تأیید آمار‌های منتشر شده درباره خودتجویزی در کشور معتقد است مصرف خودسرانه دارو بدون تجویز پزشک در کشور، جزو فرهنگ ایرانی است. او به ما می‌گوید: «هزینه بالای ویزیت پزشکان باعث شده که اخیرا آمار هم بالاتر برود.»
این‌ها همه در حالی است که وضعیت متابولیسم بدن هر بیماری با دیگری متفاوت است و در پروسه معاینه و معالجه ممکن است که دوای یک بیمار با یک بیماری یکسان برای بیمار دیگری متفاوت باشد. او درباره دارو‌های پرمصرف هم می‌گوید: «قرص‌های استامینوفن و آموکسی‌سیلین و آمپول‌های بتامتازون و دگزامتازون از همه داروها بیشتر مصرف خودسرانه دارند.»
شعیبی در پاسخ به این‌که استفاده بی‌رویه دارو و ضرر اقتصادی که برای کشور دارد، می‌گوید: در این باره مطالعه دقیقی انجام نشده است و آنچه برای سازمان غذا و دارو مهم است، ایمنی مردم بوده و روی همین نکته هم تمرکز دارد.» زمانی که از دارو صحبت میشود، ذهن همه به سمت دارو‌های شیمیایی مانند قرص، شربت‌ها و آمپول‌ها می‌رود، اما درباره فرآورده‌های گیاهی که شامل دارو‌های گیاهی و گیاهان دارویی هستند، کسی صحبتی نمی‌کند.
در بین دارو‌های گیاهی، گیاهانی هستند که خونریزی ایجاد می‌کنند یا دارو‌هایی وجود دارند که خاصیت غلظت خون دارند. هرچند که دارو‌های گیاهی هم عوارض دارند، اما آمار دقیقی درباره مسمومیت این نوع از داروها وجود ندارد و در سامانه وزارت بهداشت به طور دقیق از سوءمصرف این نوع از داروها، موردی ثبت نشده است؛ چرا که خوددرمانی برای مسمومیت این رده از داروها هم ادامه دارد و بسیاری از بیماران در زمان مسمومیت به مراکز درمانی مراجعه نمی‌کنند.
در حالی مردم از فرآورده‌های دارویی استفاده می‌کنند که از تمام فرآورده‌های طبیعی، تنها ۲۴۱۶ مورد از فرآورده‌های طبیعی مجوز دارند، در فرآورده‌های سنتی و دارو‌های گیاهی به ترتیب ۱۰۲۵ و ۱۰۸۷ مورد مجوز دارند. در این میان اما، تنها ۳۹ داروی گیاهی سنتی هستند که می‌توانند درمان بیماری‌ها باشند و از این میان هم تنها ۶۰۰ قلم از آن‌ها مجوز دارند. این‌ها همه به آن معناست که مصرف بسیاری از دارو‌های گیاهی مناسب درمان برخی از بیماری‌ها نیستند. نکته جالب‌تر، اما گردش مالی عظیم فرآورده‌های گیاهی است. طبق آمار سازمان غذا و دارو حدود هزار میلیارد تومان برای مصرف فرآورده‌های گیاهی در سال ۹۸، گردش مالی پیش‌بینی شده است.
از مرگ تا میکروب بیمارستانی
چرا استفاده از دارو بدون تجویز پزشک خطرناک است؟ علی فاطمی، نایب‌رئیس انجمن داروسازان ایران به این سؤال پاسخ می‌دهد. او به مسمومیت دارویی به خاطر خودتجویزی اشاره می‌کند و به ما می‌گوید: «خطرناک‌ترین خودتجویزی مربوط به دارو‌های سیستم مغز و اعصاب است.»
دارو‌های قلبی و عروقی، دارو‌هایی مانند پروپرانول و دارو‌های فشار خونی از این نوع داروها هستند. دارو‌هایی که ممکن است با مصرف خودسرانه، حتی مرگ را هم به همراه داشته باشند، اما شایع‌ترین دارو‌هایی که ایرانی‌ها استفاده می‌کنند و این روزها خیلی‌ها به سراغش می‌روند از نظر فاطمی، دارو‌های ضدافسردگی، ضداضطراب و دارو‌های خواب‌آور هستند؛ دارو‌هایی که استفاده از آن باید زیرنظر پزشک باشد و دوز مصرف آن بسیار مهم است و این که چه زمانی باید مصرف آن آرام‌آرام کم شده تا به کلی مصرفش قطع شود؛ نکته‌ای که بسیاری از بیمارانی که خودتجویزی می‌کنند، به آن توجه ندارند و همین باعث عوارضی چون، اعتیاد و وابستگی دارویی میشود.
فاطمی یکی از مهم‌ترین عوارض خودسرانه داروها را استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها می‌داند و معتقد است که استفاده بدون تجویز و دستور پزشک متخصص باعث میشود که این میکروب‌ها نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شوند. او می‌گوید برای مصرف دارو‌های آنتی‌بیوتیک باید بازه زمانی، دوز مصرف و دوره کامل مصرف را مدنظر قرار داد که اگر این کار انجام نشود، تأثیرات جبران‌ناپذیری را به همراه خواهد داشت. میکروب‌های بیمارستانی و مقاومت دارویی از اثرات جبران‌ناپذیر خودتجویزی در آنتی‌بیوتیک‌هاست. /روزنامه جام جم
