پاسخ به شایع‌ترین پرسش‌ها درباره واکسیناسیون

یک پنجم کرونا همچنان با روزی بیش از ۲۵۰ قربانی ادامه دارد، هر چند که برخی کارشناسان تاکید می‌کنند کشور از پیک پنجم عبور کرده است، اما با اینکه روند مرگ‌ها نسبت به یک ماه گذشته، نزولی بوده اما همچنان بالاست. آنها می‌گویند  خیز بیماری بلند است، به همین دلیل مرگ‌ها هنوز سه رقمی است، با این همه مرگ در افراد واکسینه شده، کاهش پیدا کرده است. آنها که در بخش‌های درمان فعال‌اند می‌گویند پایین آمدن تعداد فوتی‌های کرونا، زمان‌بر است و به این زودی‌ها اتفاق نمی‌افتد اما میزان بستری و ابتلا کاهش قابل توجهی داشته که احتمالا به دلیل واکسیناسیون است.

به گزارش بخش اجتماعی سایت خبرمهم،  واکسیناسیون همچنان ادامه دارد، اما با افزایش میزان ابتلا به کرونا در میان آنها که واکسن تزریق کرده‌اند، حالا سوالات و ابهامات زیادی پیش آمده، آنها درباره ابتلای پس از تزریق و از بین رفتن اثربخشی واکسن نگرانند، آزمایش‌های تعیین آنتی‌بادی آنها را سردرگم کرده و توصیه به گرفتن تست لخته خون پس از ابتلا یا تزریق، برایشان سوال ایجاد کرده است. مسعود یونسیان، متخصص اپیدمیولوژی و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران است و در گفت‌و‌گو با همشهری به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد.

 با توجه به انجام این میزان از واکسیناسیون در کشور، به‌نظر شما چه زمانی از پیک پنجم عبور خواهیم کرد؟

هم‌اکنون ما پیک پنجم را پشت سر گذاشته‌ایم. میزان سرعت گرفتن روند واکسیناسیون در کشور است که تعیین می‌کند ما با پیک جدیدی مواجه می‌شویم یا خیر. هم‌اکنون جز شهرهایی در استان‌های آذربایجان‌شرقی و غربی و کرمانشاه و چند شهر دیگر، بقیه مناطق در وضعیت قرمز قرار ندارند؛ بنابراین می‌توان گفت احتمال وقوع پیک جدید، تنها به‌دلیل ادامه تجمعات در روزهای تعطیل و نادیده گرفتن پروتکل‌ها است.
هنوز میزان مرگ‌های روزانه در کشور بالاست. چرا با سرعت گرفتن واکسیناسیون، همچنان آمار بالای فوتی‌های کرونا را داریم؟
مرگ‌‌های کرونا خیلی کند روند نزولی به‌خود می‌گیرد؛ یعنی زمان کاهش آمار مرگ‌ها به این سرعت اتفاق نمی‌افتد. این موضوع برای تعداد بستری‌ها و ابتلاها متفاوت است و روند کاهشی در آنها زودتر اتفاق می‌افتد، اما مرگ‌ها با فاصله بیشتری کم می‌شود. البته توجه داشته باشیم که تعداد مرگ‌های پیک پنجم ارتباطی با واکسیناسیون ندارد؛ یعنی تنها واکسیناسیون افراد سالمند که قبل از ورود به پیک پنجم، ۲دوز واکسن برایشان تزریق شده بود، منجر به کاهش مرگ در این گروه سنی شد. این موضوع هم دلیل اصلی افزایش بستری و مرگ بیشتر در گروه سنی جوان در پیک پنجم بود. هم‌اکنون هم که آمار پایین‌تر آمده خیلی ارتباطی به واکسیناسیون ندارد؛ چرا که ایمنی ۲هفته پس از تزریق دوز دوم حاصل می‌شود؛ درصورتی که مرگ‌ها به‌تدریج از ۲۶مرداد روند کاهشی پیدا کرد. درحالی‌که حالا تنها حدود یک‌ماه از انجام واکسیناسیون عمومی گذشته است، هم‌اکنون خیلی از افراد یا هنوز واکسینه نشده‌اند یا تنها دوز اول را دریافت کرده‌اند و یا هنوز ۲هفته از دریافت دوز دوم‌شان نگذشته است تا ایمنی‌ بدنشان بالا برود.
با این توضیحات ما چه زمانی می‌توانیم انتظار کاهش قابل‌توجه تعداد مرگ‌های روزانه را داشته باشیم؟
می‌توان گفت روند کاهش مرگ‌ها در پیک پنجم، ناشی از طی شدن همان روند طبیعی بیماری است که در ۴پیک قبلی هم مشاهده شد. اما اگر همین روند واکسیناسیون ادامه پیدا کند، انتظار می‌رود در پیک بعدی که احتمال رخداد آن بالاست، مرگ‌ها کاهش قابل توجهی پیدا کند؛ یعنی درست مانند بسیاری از کشورها که با واکسیناسیون مردم‌شان را ایمن کردند.
نمی‌توان پیش‌بینی کرد که چه زمانی به عدد مرگ زیر ۱۰۰نفر در یک روز می‌رسیم؟
زمان آن قابل پیش‌بینی نیست. ما همین حالا هم شاهد روند نزولی مرگ‌ها هستیم، ولی به هر حال به کمی زمان نیاز داریم تا تعداد مرگ‌ها دورقمی شود و این اتفاق به‌تدریج رخ می‌دهد.
هم‌اکنون بالای ۱۰هزار نفر ابتلای جدید داریم و بیش از ۶هزار نفر بیمار بدحال. اما چرا با وجود اینکه بیش از ۴۹ میلیون نفر واکسن زده‌اند، هنوز نتوانسته‌ایم شیوع را کنترل کنیم؟

 کاهش موارد ابتلا و مرگ و بستری، خیلی ارتباطی به واکسیناسیون ندارد، اما اگر بتوان میزان واکسیناسیون روزانه را به بیش از یک میلیون نفر به‌طور ثابت رساند و با تلاش نظام سلامت، هلال‌احمر، وزارت امور خارجه و دولت، واکسن به اندازه کافی وارد شود و مردم هم پروتکل‌ها را رعایت کنند، پیک ششم بدون‌ دردسر از سر گذرانده می‌شود.

حالا با سرعت گرفتن واکسیناسیون، خیلی‌ها به زندگی بدون کرونا امید بسته‌اند. به‌نظر شما از چه زمانی می‌شود این وضعیت را متصور شد؟

به زندگی پس از کرونا، با واکسیناسیون تمام افراد بالغ جامعه می‌توان فکر کرد، اما از آنجایی که میزان سرایت و جهش‌های این بیماری بالاست، باید مردم هم در زندگی خود تغییراتی را  ایجاد کنند. برای برگشت به زندگی عادی باید هم‌اکنون توصیه‌ها درخصوص موارد پیشگیری را بیشتر جدی گرفت و به محض احساس ابتلا به بیماری، قرنطینه را رعایت کرد. افراد باید همچنان از ماسک استفاده و ارتباط‌های غیرضروری را کم کنند. مراکزی هم که تاکنون تعطیل بوده‌اند، به‌تدریج می‌توانند باز شوند تا کم‌کم مردم به زندگی عادی بازگردند. اما اینکه بخواهیم صددرصد، زندگی عادی داشته باشیم و به دوران قبل از کرونا بازگردیم، فعلا نمی‌توان درباره آن اظهارنظری کرد. البته به‌نظر می‌رسد افراد جامعه چه در ایران و چه در کشورهای دیگر تا مدت‌ها رفتارهای بهداشتی را داشته باشند، اما اگر درصد قابل‌ملاحظه‌ای از افراد هم موارد پیشگیری از ابتلا به بیماری را رعایت کنند، با رسیدن به درصد بالایی از واکسیناسیون می‌توانیم به زندگی عادی نزدیک شویم. البته نباید با افزایش میزان واکسیناسیون، افراد رعایت پروتکل‌ها را نادیده بگیرند، سفر بروند و مهمانی بگیرند؛ چراکه چنین رفتارهایی مانع از رسیدن به زندگی عادی می‌شود.
به‌نظر شما باید منتظر وقوع پیک‌های بعدی باشیم؟
بله، ما باید منتظر مواجهه با پیک‌های بعدی کرونا باشیم. این پیک‌ها در ۲صورت محتمل هستند؛ یکی اینکه با واریانت جدید دیگری مواجه شویم که با واریانت‌های قبلی تفاوت آنتی‌ژنیک داشته باشد و دوم برداشتن سریع محدودیت‌های کرونایی. در این شرایط باید منتظر پیک‌های بعدی باشیم. اما اگر محدودیت‌ها به شکل پلکانی و مرحله به مرحله برداشته و فعالیت‌های عادی هم به‌تدریج آغاز شود، شاهد پیک جدیدی نخواهیم بود. اگر هم دوباره با افزایش موارد ابتلا مواجه شویم، بلافاصله با برگرداندن آخرین محدودیت‌ها، می‌توان با پیک جدید مقابله کرد.
حالا در کنار این موضوع، مردم سؤالات زیادی درباره واکسیناسیون دارند. اظهارات پراکنده تعدادی از متخصصان درباره عوارض و میزان اثربخشی آن هم ابهامات زیادی را ایجاد کرده است. واقعیت ماجرا چیست؟
بررسی‌ها نشان داده، در بیشتر مواقع عوارض واکسن‌ در ۴۵روز نخست پس از تزریق واکسن، خودش را نشان می‌دهد؛ بنابراین بعد از این مدت (یعنی ۴۵روز بعد از دوز اول و ۴۵روز بعد از دوز دوم) اگر عارضه‌ای برای فرد ایجاد شود، نمی‌توان آن را به واکسن منتسب کرد. البته این حداکثر زمانی است که در مطالعات مشاهده شده است. اما عمده عوارض را در همان روزهای اول و معمولا هم تا یک هفته اول شاهد هستیم؛ بنابراین پس از گذشت یک‌ماه و نیم از تزریق، به‌طور منطقی نمی‌توان هیچ عارضه‌ای را به واکسن نسبت داد.
با تسریع در انجام واکسیناسیون، به‌نظر شما نیاز به تزریق دوز سوم یا بوستر وجود دارد و اگر لازم است باید چه زمانی انجام شود؟
شاید الان زمان مناسبی برای طرح این سؤال نباشد؛ چون تجربه و دانش قبلی محققان نشان داده که بیشتر افراد با همان ۲دوز اولیه ایمنی مناسبی پیدا می‌کنند؛ به‌ویژه اگر به بیماری هم مبتلا شده باشند میزان آنتی‌بادی بدن‌شان بالاست. بررسی‌ها نشان می‌دهد که نزدیک به دوسوم جمعیت کشور به نوعی به این ویروس آلوده شده‌اند. تزریق دوز سوم برای افراد با نقص سیستم ایمنی مطرح است که به‌احتمال زیاد برای آنها تزریق می‌شود. اما در شرایطی که هنوز جمعیت زیادی دوز دوم را دریافت نکرده‌اند، تزریق دوز سوم بی‌معناست. ایمنی اصلی زمانی ایجاد می‌شود که تعداد واکسینه‌شده‌ها بالا برود.
در روزهای گذشته شاهد آغاز واکسیناسیون گروه‌های سنی کمتر از ۱۸سال در کشور بودیم، اما از طرفی بسیاری از خانواده‌ها نگران این وضعیت‌ هستند و نمی‌توانند تصمیم بگیرند که این گروه سنی هم باید واکسینه شوند یا خیر یا اینکه اصولا واکسیناسیون آنها باید مانند بزرگسالان باشد یا روند متفاوتی در پیش بگیرد.

براساس مشاهدات علمی باید گفت در شرایطی که معلمان، والدین، کودکان و تمام افراد بالغ دیگری که با کودکان چه در محیط‌های آموزشی و چه در خانه در ارتباط هستند، هنوز واکسینه نشده‌اند، اولویت ما کودکان و نوجوانان نیستند؛ چون اصولا برای آنها دغدغه بهداشتی مهمی درخصوص ویروس کرونا وجود ندارد. البته نه اینکه هیچ خطری آنها را تهدید نکند، اما در مقایسه با بزرگسالان، باید ابتدا گروه‌های سنی بالا مثل والدین، معلمان و رانندگان تاکسی و اتوبوس و… واکسینه شوند، بعد کودکان؛ چرا که کودکان اغلب ناقلان خاموش کرونا هستند. بنابراین زمانی مدارس می‌توانند بازگشایی شوند که تمام افرادی که با این کودکان در ارتباط هستند، واکسن تزریق کرده باشند. با اتمام واکسیناسیون بزرگسالان و پس از کسب اطلاعات بیشتر می‌توان در مورد تزریق واکسن به کودکان با قطعیت بیشتری اظهارنظر کرد، اما اگر وزارت بهداشت دوز کافی واکسن برای دانش‌آموزان تهیه کرده، آنها هم منعی برای دریافت واکسن ندارند.
 در ارتباط با واکسیناسیون، سؤالی که بسیار پرسیده می‌شود این است که چه میزان آنتی‌بادی از طریق واکسن ایجاد شده. حتی برخی به آزمایشگاه مراجعه می‌کنند و درخواست تست آنتی بادی دارند. آیا ضرورتی به انجام این کار هست؟ از کجا می‌توان متوجه ترشح آنتی بادی در بدن پس از تزریق شد؟
از ابتدا که تست‌های «آی جی جی» و «آی جی‌ام » برای مشخص شدن ابتلا به کرونا و ترشح آنتی‌بادی در بدن راه افتاد، مسئولان در سازمان بهداشت جهانی و بسیاری ارگان‌های دیگر اعلام کردند انجام این تست‌‌ها به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود. چرا که نه مثبت بودن این آنتی‌بادی‌ها تضمین می‌کند که در بدن فرد ایمنی ایجاد شده و نه منفی بودن آن، نشانه نداشتن ایمنی است. توجه داشته باشیم این آزمایشات تنها برای اقدامات پژوهشی کاربرد و معنا دارد. در این پژوهش‌ها با درنظر گرفتن میزان مثبت و منفی کاذب آزمایش‌ها، می‌توان متوجه شد که چه درصدی از افراد در برابر ویروس مصون شده‌اند. اما نمی‌توان در مورد تعداد آنتی‌بادی‌های یک فرد با انجام این آزمایش، اظهارنظر کرد. بنابراین تنها فایده آن درآمدزایی برای عده‌ای است. اما برای خود افراد هیچ نتیجه‌ای ندارد. بنابراین انجام آن اصلا توصیه نمی‌شود. طبیعتا وزارت بهداشت براساس برنامه‌هایی که دارد، از محققان می‌خواهد روی نمونه‌ای از افراد مطالعاتی را انجام دهند و سپس براساس مثبت یا منفی‌های کاذبی که این آزمایش‌ها دارد و محاسباتی که انجام می‌شود، نتیجه می‌گیرند ممکن است چه نسبتی از دریافت‌کنندگان واکسن، مصونیت کافی نداشته باشند و بر همان اساس هم اقداماتی روی آنها انجام خواهد شد.
در موضوع گرفتن آزمایش آنتی‌بادی، حالا تبلیغات زیادی هم برای انجام آزمایش لخته خون می‌شود. در این تبلیغات خطاب به آنها که مبتلا به کرونا شده‌اند اعلام شده، برای اینکه دچار لخته خون نشوید یا زودتر جلوی پیشروی آن را بگیرید، این آزمایش‌ را انجام دهید. این موضوع چقدر می‌تواند درست باشد و آیا ضروری است؟
انجام آزمایش لخته یا انعقاد خون به هیچ عنوان برای تشخیص وضعیت جسمانی فرد پس از واکسیناسیون یا ابتلا کاربرد ندارد. هیچ مرجعی هم چنین آزمایشی را تجویز نمی‌کند. عارضه لخته شدن خون پس از واکسیناسیون یا ابتلا به کرونا بسیار نادر است. همچنین چنین آزمایشاتی هم با خطاهای بسیار همراه است. تنها دلیل انجام چنین آزمایشاتی، درآمدزایی است. تنها تأکیدی که شده این است که اگر شخصی سابقه اختلالات انعقادی مثل سکته مغزی داشته باشد، باید حتما با پزشک معالج خود برای انتخاب نوع واکسن در ارتباط باشد.
آنهایی که واکسن سینوفارم می‌زنند، اما دچار هیچ عارضه‌ای نمی‌شوند، تصور می‌کنند واکسن آنها بی‌اثر بوده است و حتی نسبت به واقعی بودن واکسن تردید پیدا می‌کنند. آیا تزریق واکسن برای همه عارضه ایجاد می‌کند؟ چرا برخی دچار عارضه شدید می‌شوند و برخی عارضه‌ کمتری پیدا می‌کنند؟
گفته می‌شود عوارض پس از واکسن، نشان‌دهنده تحریک شدن سیستم ایمنی است، اما مشاهده نکردن عوارض هم به‌معنای اثربخش نبودن یا دریافت نکردن واکسن اصلی نیست. بنابراین همانگونه که بسیاری به یک دارو حساسیت دارند و دچار عارضه شدید می‌شوند، بعد از تزریق واکسن هم عده‌ای دچار عوارض شدیدتری می‌شوند. درحالی‌که ممکن است خیلی‌ها عارضه‌ای نداشته باشند برخی دچار تب، بدن درد، خستگی و کوفتگی بعد از تزریق می‌شوند، درصورتی که بقیه چنین عوارضی ندارند. بنابراین مشاهده کردن یا نکردن عوارض، ارتباطی به میزان ایجاد ایمنی توسط واکسن یا اثربخشی آن ندارد. با توجه به اینکه مطالعات گسترده‌ای براثربخشی واکسن‌ها بر جمعیتی بالغ بر ۱۰هزار نفر انجام شده است، جای نگرانی برای عوارض آن وجود ندارد و درصورتی که شخصی دچار عوارضی نشده، نباید بنا را بر بی‌اثر بودن واکسن بگذارد. ضمن اینکه عوارض ناشی از واکسن هم چند روز بیشتر نیست و به آسانی برطرف می‌شود.
شایعاتی میان مردم به گوش می‌رسد مبنی براینکه واکسن سینوفارم در برابر سویه دلتا مقاومت ندارد. آیا این موضوع درست است؟
توصیه اصلی برای برطرف شدن نگرانی‌ها در مورد واکسن‌های مختلف این است که مردم به مقایسه نتایج واکسن‌هایی که در جوامع مختلف آزمایش شده‌اند توجهی نکنند. چون ما هنگامی می‌توانیم اثربخشی ۲دارو یا ۲ واکسن را با هم مقایسه کنیم که آنها در یک جمعیت و در یک شرایط مطالعه شده باشند. مثلا نمی‌توان اثر بخشی واکسنی را که در روسیه مطالعه شده با واکسنی که در هندوستان مطالعه شده مقایسه کرد. اما در مورد اثربخشی واکسن سینوفارم در برابر سویه دلتا باید گفت اثربخشی تمام واکسن‌ها در برابر این سویه کاهش پیدا کرده است. اما باید ۲نکته را مدنظر قرار داد؛ یکی اینکه این کاهش اثربخشی، بیشتر در برابر عفونت یا آلودگی است، درحالی‌که تمام واکسن‌ها در برابر سویه دلتا اثربخشی دارند. دوم اینکه در برابر فرم‌های علامت‌دار بیماری، به‌ویژه فرم‌های شدید و آن دسته که منجر به بستری و مرگ می‌شوند، تمام واکسن‌هایی که تأییدیه دریافت کرده‌اند در برابر دلتا کارایی مناسب دارند. اما در مورد آگاهی از اختلاف بین کارایی واکسن‌های مختلف باید گفت میزان اثربخشی این واکسن‌ها هم با مطالعاتی که در شرایط و جوامع مختلف انجام شده مقدور نیست و نتایج قابل استنادی برای کشورهای دیگر ندارد. بنابراین همچنان همان شعار همیشگی سازمان جهانی بهداشت یعنی «نخستین واکسن بهترین واکسن است» کارایی دارد.
آیا ابتلا پس از دوز اول واکسن، اثربخشی واکسن تزریق شده را از بین می‌برد؟
اثربخشی واکسن پس از دوز اول به هیچ عنوان از بین نمی‌رود. اینکه افراد بعد از دوز اول یا دوم مبتلا شده باشند، یا به چه فاصله‌ای پس از دریافت واکسن مبتلا شده‌ باشند، ابتلای آنها با علامت باشد یا بی‌‌علامت، هیچ تأثیری در اثربخشی واکسن تزریق شده ندارد. بنابراین مردم نباید در این زمینه نگرانی داشته باشند.
موضوعی که برای خیلی‌ها سؤال است این است که آیا آنها که پس از تزریق دوز دوم واکسن، مبتلا می‌شوند، باید دوز بوستر دریافت کنند؟
در مورد ابتلا به کرونا قبل و بعد از تزریق واکسن، باید گفت که ابتلا به بیماری، به معنی تزریق یک دوز یادآور واکسن است و بسیار هم تأثیر دارد. چرا که آلودگی با جدیدترین گونه در گردش ویروس، اتفاق افتاده است، به‌ویژه وقتی ابتلا به بیماری بعد از تزریق واکسن باشد. ابتلا بعد از تزریق دوز دوم واکسن، معمولا ابتلای کم علامت یا بدون علامتی است، البته ممکن است در موارد بسیار نادری هم افراد دچار بیماری شدید شوند. اما بدون توجه به اینکه شدت بیماری در افرادی که ۲ دوز واکسن را دریافت کرده‌اند چقدر باشد، به هیچ عنوان نیازی به دریافت دوز سوم واکسن نیست و خود ابتلا حکم یک دوز یادآور و تقویت‌کننده را دارد.

نگران کشور سازنده واکسن نباشید
اگر واکسیناسیون تحت نظارت وزارت بهداشت انجام نشود و به‌گونه‌ای خارج از زنجیره سراسری واکسن تزریق شود احتمال تقلب وجود دارد، بنابراین نخستین توصیه این است که افراد تنها از مسیر وزارت بهداشت یا نهادهایی با مجوز وزات بهداشت اقدام به واکسیناسیون کنند. به هر حال افراد در زمان تزریق واکسن، امکان چک کردن ویال تزریقی ندارند، اما چون واکسیناسیون از سوی وزارت بهداشت انجام می‌شود، نباید نگران باشند، چرا که احتمال سوءاستفاده صفر است. از سوی دیگر، با روش‌های ساده مثل دیدن نوشته‌های روی ویال، نمی‌توان اصلی یا تقلبی بودن واکسن را تشخیص داد. چرا که کشورهای چندملیتی هم واکسن ساخت کشورهای دیگر را با همان روش و با همان مواد می‌سازند. بنابراین نباید نگرانی در مورد اینکه واکسن ساخت چه کشوری است وجود داشته باشد. اصولا خارج از کشور، معمولا تنها به برند واکسن توجه می‌شود نه کشور سازنده. وقتی برندی محصولی را تولید کند طبیعتا در تمام کشورهایی که آن برند مجوز فعالیت گرفته باشد با همان کیفیت و با همان مواداولیه ساخته می‌شود. به همین دلیل نباید در این زمینه نگرانی وجود داشته باشد.