به گزارش بخش قضایی سایت خبرهای فوری، اواخر هفته گذشته بود که رئیس قوه قضائیه از ممنوعیت اعزام به زندان تا تأمین قرار وثیقه و کفالت خبر داد. سیدابراهیم رئیسی در جمع قضات در اصفهان با اشاره به اینکه «از سراسر کشور آماری در مورد کسانی که از یک ساعت تا دو روز در زندان بوده‌اند، گرفتم؛ پرسیدم چرا یک ساعت زندان؟ عنوان شد: قرار صادر کردم تا برود و وثیقه بیاورد.» گفت: «چرا باید برای یک ساعت فرد به زندان برود؟ همان جایی که قرار را صادر می‌کنید، فرد را نگه دارید تا سند یا کفالتش را بیاورید.» رئیسی در ماه گذشته با توجه به سیاست حبس‌زدایی که قوه‌قضائیه بیش از گذشته به آن توجه دارد، گفته بود: «چرا قراری صادر میشود که منتهی به بازداشت میشود؟ رفتن به زندان برای فرد و خانواده‌اش عوارض دارد و دادستان‌ها هر روز که وارد دادسرا می‌شوند، باید اول لیست زندانیان را نگاه کنند و ببینند چند بازداشتی دارند و آیا میشود از آنها بکاهند.» شاید این دستور یکی از جدی‌ترین اقدامات اخیر قوه قضائیه مبنی بر سیاست حبس‌زدایی باشد.
شاید برای شما هم این سوال پیش آمده باشد که قاضی چرا و در چه مواردی ملزم به صدور قرار برای متهم است. مطابق ماده ۱۳۲ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب به منظور دسترسی به متهم و حضور به‌موقع او در موارد لزوم و جلوگیری از فرار یا پنهان‌شدن یا تبانی با دیگری، قاضی مکلف است پس از تفهیم اتهام به او یکی از قرارهای تأمین کیفری را که در قانون آمده است، صادر کند.
اما موردی که موجب شده رئیس دستگاه قضا چنین دستوری را صادر کند، ماده ۱۳۸ قانون مذکور است. در این ماده گفته‌می‌شود اگر متهم نتواند قرار کفالت یا وثیقه‌ای را که برای او صادرشده است، تأمین کند، ناچار است تا تأمین قرار، بازداشت‌شود و به زندان برود. این ماده قانونی یکی از عواملی است که بر اثر اجرای ناقص منجر به بالا رفتن تعداد زندانیان از چند ساعت تا چند روز و چند ماه شده است. همان اتفاق که رئیس قوه قضائیه در صحبت‌های پیش به آن اشاره کرده است.
قانون‌گذار جدا از اینکه امکان بازداشت در صورت تأمین‌نشدن قرار را مطرح کرده، حقوق متهم را هم محترم شمرده و توجه ویژه‌ای به آن داشته است، به‌طوری‌که در ماده۱۳۴ همین قانون به صراحت می‌گوید قرار صادرشده باید مواردی را از قبیل اهمیت جرم، شدت مجازات، دلایل و اسباب اتهام، احتمال فرار متهم، از بین رفتن آثار جرم، سابقه متهم، وضع مزاج، سن و حیثیت را در نظر بگیرد، تا درنهایت قرار صادرشده متناسب با جرم صورت گرفته باشد. از طرف دیگر تبصره ۳ ماده ۲۱۷ قانون آیین دادرسی کیفری در جرایم غیرعمدی در صورتی که به تشخیص مقام قضائی تضمین بزه دیده به طریق دیگر امکان‌پذیر باشد، صدور قرار کفالت و وثیقه جایز نیست.
اما برخی از قضات در بررسی و تحقیق پرونده‌های مربوط به جرایم کیفری اغلب ساده‌ترین راه یعنی تأمین قرار کیفری را انتخاب می‌کنند. با توجه به شرایط اقتصادی جامعه اغلب قرارهای کیفری خارج از توان تأمین متهمان است و این دقیقا همان موضوعی است که متهمان را تا تأمین قرار وثیقه به ناچار راهی زندان می‌کند.
نگاه زندان‌محور قضات را تغییر دهیم
دستور اخیر رئیس قوه قضائیه مبنی بر ممنوعیت بازداشت تا تأمین قرار کفالت و وثیقه بحث‌های زیادی را میان حقوقدانان به وجود خواهد آورد. یکی از مباحثی که پیش از این دستور مورد انتقاد حقوقدان و وکلا بود، این است که قضات اغلب توجهی به متناسب‌بودن قرار تأمین و جرم ندارند. نعمت احمدی یکی از این حقوقدانانی است که به این رویه انتقاد دارد. «متاسفانه قضات ما همیشه نخستین راه یعنی بازداشت موقت یا صدور وثیقه را انتخاب می‌کنند که در بسیاری از موارد تناسبی با جرم ندارد.»
به نظر احمدی نباید فراموش کرد که در قانون آیین دادرسی کیفری به صراحت درباره تناسب جرم با صدور قرار صحبت شده است. قاضی صادر‌کننده قرار باید به مواردی ازجمله اهمیت جرم، شدت مجازات، دلایل و اسباب اتهام، احتمال فرار متهم، از بین رفتن آثار جرم، سابقه متهم، وضع مزاج، سن و حیثیت متهم توجه کند و با توجه به این موارد قرار متناسب را صادر کند. او که ماده ١٣۴ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب را صریح‌ترین ماده قانونی در مورد صدور قرارهای بی‌مورد می‌داند و تأکید می‌کند: «قضات باید ملزم به رعایت قانون باشند و تا جایی که امکان دارد و قانون اجازه می‌دهد از به زندان انداختن متهمان تا تأمین قرار خودداری کنند. شرایط باید به گونه‌ای شود که بازداشت، آخرین راه قاضی برای متهم باشد.»
یکی از مواردی که رئیس دستگاه قضا را مجبور به صدور چنین دستوری کرد، آمار متهمانی است که برای تأمین قرار وثیقه از چند ساعت تا چند روز بازداشت شده و به زندان رفته‌اند. نعمت احمدی نگرش قضات را مهم‌ترین عامل برای به وجود آمدن چنین آماری می‌داند: «متاسفانه نگاه قضات در دادگاه کیفری و قضات مرحله تحقیق، نگاه زندان‌محوری است، لذا باید نظارت به صدور قرارها و بازداشت‌ها بیشتر شود. وقتی قاضی مکلف شود متهمان کمتری را به زندان بیندازد، قاعدتا افرادی را با مدت زمان بازداشتی چند ساعت تا چند روز در زندان‌ها نخواهیم داشت.» نعمت احمدی با استقبال از رویکرد رئیس قوه قضائیه متذکر شد: «این رویه باید دائمی باشد و از هر گونه حرف و حدیث مبنی بر مقطعی‌بودن این اقدام جلوگیری کند. این دستور باید طوری اعمال شود که قاضی فقط برای جرایمی که نیاز به قرار بازداشت موقت است، بتواند متهمان را به زندان بیندازد.»
سال ٩۵ بود که وزیر کشور در گزارشی از آسیب‌های اجتماعی در صحن علنی مجلس سخن گفت. به گفته رحمانی‌فضلی «سالیانه ۶۰۰هزار نفر عازم زندان‌ها می‌شوند و از این تعداد ۲۰۰هزار نفر در زندان‌ها باقی می‌مانند که به‌طورحتم آثار اجتماعی غیرقابل‌قبول و مخربی در جامعه خواهد داشت.» نعمت احمدی این آمار را وحشتناک توصیف می‌کند: «اگر در پایان امروز تعداد افراد واردشده به زندان‌ها را از روابط عمومی دادگستری یا سازمان زندان‌ها بپرسیم با رقم عجیبی روبه‌رو می‌شویم که به‌طورحتم در مقایسه با سالی که این آمار اعلام شده است، با رقم بسیار بیشتری مواجه خواهیم شد.»
این وکیل دادگستری تنها راه التزام قضات به رعایت این دستور را این می‌داند که مجلس ماده واحده‌ای تصویب کند: «مجلس باید ماده واحده‌ای را مبنی بر منعطف‌بودن تمام قرارها و تناسب قرار با جرم و متهم تصویب کند. این رویه باید به گونه‌ای باشد که هیچ متهمی در صورت اعتراض به قرار صادره تا اعلام نتیجه اعتراض زندانی نشود. با تمام این صحبت‌ها باید بگویم من موافق دستور اخیر آقای رئیسی هستم، آن هم تنها به این دلیل که زندان‌رفتن حتی برای یک شب علاوه بر آثار مخرب و هزینه‌های بسیار بالایی که برای دستگاه قضا دارد، برای متهم ایجاد سوءسابقه و حرمت خودش و خانواده‌اش را خدشه‌دار می‌کند.»
مواردی که موجب تناسب جرم و قرار کیفری میشود
مطابق ماده ۱۳۴ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور کیفری، باید تناسبی بین جرم و قرار صادرشده وجود داشته باشد. قانون‌گذار در این ماده قانونی از مواردی صحبت کرده است که قضات هنگام صدور قرار کیفری باید حتما به آن توجه داشته باشند. موارد زیر بخشی از یادداشت منتشرشده سید حسین صفوی، بازپرس دادسرای نظامی تهران در خبرگزاری میزان است.
۱- اهمیت جرم ارتکابی: درجه اهمیت جرم بستگی به تأثیر آن در جامعه، خطرناک بودن آن، شدت مجازاتی که برای آن تعیین شده و وسعت تأثیر آن در مکان و زمان دارد. منظور از اهمیت جرم، میزان قبح اجتماعی عمل ارتکابی و میزان صدمه‌ای است که از ناحیه ارتکاب آن جرم وارد میشود.
۲- شدت مجازات: بدیهی است هرچه کیفر عمل ارتکابی شدیدتر باشد به همان نسبت تأمین شدیدتری باید اخذ شود. جرم با مجازات شدید نشانه اهمیت آن جرم هم هست.
۳- دلایل و اسباب اتهام: به هر نسبت که دلایل و مستندات علیه متهم قوی‌تر باشد، تأمین نیز شدیدتر خواهد بود. دلایل و اسباب اتهام از چند جهت در اخذ تأمین تأثیر دارد؛ یکی از جهت میزان قدرت و ضعف دلایل موجود که طبعاً در صورت کفایت دلایل علیه متهم، تأمین باید شدیدتر باشد؛ یکی هم از جهت ممکن بودن یا نبودنِ امحای دلایل جرم وقتی هنوز دلایل جمع‌آوری نشده و احتمال دارد با آزاد بودن متهم، دلایل از بین برود و با شهود تبانی کند، بنابراین باید از متهم تأمین اخذ شود که چنین امکانی برای او فراهم نشود و به همین دلیل قانون گاهی این علت را از جهات بازداشت موقت دانسته است.
۴- احتمال فرار متهم: تأمین مأخوذه باید به نحوی باشد که از فرار متهم جلوگیری کند و اگر بزهکاریش ثابت و محرز شد، اجرای مجازات با مانع مواجه نشود.
۵- احتمال از میان رفتن آثار جرم: حفظ آثار و ادله جرم ارتباط مستقیمی با قرار تأمین دارد. اگر حفظ ادله جرم مستلزم بازداشت متهم باشد باید این کار انجام شود.
۶- سابقه متهم: بدیهی است در مورد متهمان سابقه‌دار باید با شدت بیشتری برخورد کرد و تأمین ماخوذه شدیدتر باشد. توجه قاضی در اخذ تأمین یکی از راه‌های پیشگیری از جرم است. هنگام تحقیقات مقدماتی، ضابطان دادگستری یا قاضی تحقیق باید سوابق متهم را بخواهند و راه را برای شناسایی هرچه بیشتر متهم فراهم کنند /شهروند
