به گزارش بخش اقتصادی سایت خبرهای فوری، با ادامه روند افزایشی مصرف بنزین، ایران در سال ۱۴۰۰ دوباره واردکننده بنزین می‌شد. این جمله را بارها از زبان کارشناسان و مسئولان شنیده‌ایم. اما چرا و چگونه؟ اعداد پاسخ این سؤال‌ها را می‌دهند.
هیولای رشد مصرف بنزین
سال ۹۲ میزان تولید بنزین ۵۶ میلیون لیتر در روز بود؛ اما مصرف حدود ۶۸ لیتر در روز. در آن شرایط، باید ایران تولید بنزین خود را افزایش می‌داد تا بتواند روی پای خودش بایستد و مقابل تحریم‌های موجود و تحریم‌های احتمالی بعدی مقاوم شود. گذشته از اینکه واردات بنزین مشکلات خاص خود را داشت، دیگر قابل قبول هم نبود و میلیاردها دلار پول در این مسیر خرج می‌شد. در نتیجه این تفکر، دولت شروع به سرمایه‌گذاری و حمایت از توسعه پالایشگاه‌ها توسط بخش خصوصی کرد.
توسعه بخش پالایشی کشور سرعت گرفت و در نتیجه آن، اکنون نزدیک به ۱۱۰ میلیون لیتر در هر روز بنزین تولید می‌کنیم. سال گذشته به طور رسمی و واقعی به خودکفایی بنزین و صادرات رسیدیم؛ اتفاق کوچکی نبود. اهمیتش را می‌توان از قرار نگرفتن بنزین در لیست تحریم‌های امریکا درک کرد. درحالی که در دور قبلی تحریم‌ها، کشور به مشکلات زیادی در این زمینه برخورد. اکنون حفاظت از این خودکفایی مهمتر از هر چیزی است و بزرگترین تهدید هم افزایش تقاضا با سرعت سال‌های گذشته است. مصرف بنزین در ایران طی سال‌های اخیر مانند هیولایی بوده که مدام بنزین تولیدی را می‌بلعد و بزرگتر میشود.
بنزین ارزان و رشد ۱۰ درصدی مصرف
یکی از دلایل این رشد تقاضا بویژه در دو سال اخیر، ارزان بودن بنزین بود. بنزینی که حتی پیش از تغییرات قیمت کالاها و دلار در سال گذشته هم ارزان بود. به طوری که با قیمت فوب خلیج فارس و حتی قیمت تمام شده آن در پالایشگاه‌های داخلی فاصله قابل توجهی داشت.در همین شرایط نرخ ارز بیش از دو برابر افزایش یافت. دیگر سهم بنزین در سبد هزینه خانوار از هر کالایی ناچیزتر شد. به‌طوری که با هزار تومان حتی امکان خرید نیم لیتر آب هم وجود نداشت. رشد مصرف بنزین با این اتفاق از میانگین ۷ تا ۸ درصد افزایش سالانه به ۹.۷ تا ۱۰ درصد در سال ۹۸ رسید. ادامه این روند، مصرف بنزین را در سال آینده به ۱۱۰ میلیون لیتر در روز می‌رساند و سال ۱۴۰۰ باید بنزین وارد می‌کردیم تا پیش از اجرای طرح اصلاح مصرف سوخت میانگین مصرف رقمی در حدود ۹۵ تا ۱۰۰ میلیون لیتر بود اما رکورد مصرف ۱۳۵ میلیون لیتردر روز را نیز در کارنامه بنزینی ایران می‌توان دید.
نخستین راهکار برای اصلاح مصرف
اصلاح قیمت‌ها، نخستین راهکار و امری الزامی بود. هرچند که ناکافی است اما باید برای بهبود وضع مصرف اتفاق می‌افتاد. این تغییر در روزهای اخیر رقم خورد و با حکم سران سه قوه که نتیجه ساعت‌ها تحقیق و بررسی بود، قیمت بنزین به لیتری ۱۵۰۰ تومان (سهمیه‌ای) و ۳۰۰۰ تومان (آزاد) رسید. البته هنوز هر لیتر بنزین به قیمت فوب خلیج فارس (۴۴ سنت) که قانون آن را اجبار و الزامی کرده بود، نرسیده است. اما انتظار می‌رود که حداقل طی ۲ سال آینده خاصیت بازدارندگی مصرف داشته باشد. بررسی‌های کارشناسان نشان می‌دهد که احتمالاً سال آینده حدود ۹۴ میلیون لیتر مصرف کنترل شده بنزین داریم که ۹ تا ۱۰ میلیون لیتر در روز کمتر از میزان مصرف بنزین بدون تغییر قیمت‌هاست. اما همان‌طور که اشاره شد، اصلاح قیمت برای مدیریت ابتدایی‌ترین راهکار است که باید مکمل‌های آن را نیز ایجاد کرد. مکمل‌هایی نظیر توسعه زیرساخت‌های حملونقل عمومی، تولید خودروهای باکیفیت، افزایش سهم خودروهای دوگانه سوز، گازوئیل سوز و هیبریدی در ناوگان حملونقل کشور و بهبود کیفی زیرساخت‌های حملونقل نظیر جاده‌ها. این موارد باید به جد در دستور کار مسئولان قرار گیرد.
نمک و زعفران، بنزین ارزان یا گران
برمی‌گردیم به موضوع اصلاح قیمت بنزین و اینکه چگونه این تغییر می‌تواند تقاضا را مدیریت کند؟ نوع مصرف نمک و زعفران یک مثال ساده از میزان تقاضا برای کالای ارزان و گران است. بحث علمی آن در قالب نظریه «کشش قیمتی تقاضا» تعریف میشود. به‌طوری که بر اساس علم اقتصاد، هرچه قیمت کالایی افزایش یابد، تقاضا برای آن کاهش می‌یابد و برعکس. اما در واقعیت نیز می‌توان نمونه‌ای برای این نظریه عنوان کرد و آن هم بنزین است. بنزینی که با دشواری و هزینه‌های بالا تولید میشود اما به‌دلیل ارزانی، در سال‌های اخیر با رشد فزاینده تقاضا برای این کالا مواجه بوده‌ایم. تقاضایی که بخشی از آن از سوی قاچاقچیان و سودجویان بوده است. سود ۵ هزار تا ۱۴ هزار تومانی قاچاق هر لیتر بنزین مهم‌ترین عامل عرضه خارج از شبکه بنزین است. کاهش فاصله قیمت بنزین در ایران و کشورهای همجوار، توجیه قاچاق سوخت را که کار آسانی هم نیست، کمتر و حفظ خودکفایی بنزینی را آسان‌تر می‌کند.
آمارهای قابل استناد نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر بنزین بارها به نقطه سر به سری عرضه و تقاضا رسیده، اما با جهش مصرف هربار این توازن به هم خورده است و مجدداً واردکننده بنزین شده‌ایم. حتی بعد از افتتاح فازهای یک تا سه پالایشگاه ستاره خلیج فارس برای نخستین بار ایران در تولید و عرضه بنزین نه تنها خودکفا شد، بلکه شروع به صادرات این سوخت کرد. اما این خودکفایی و صادرات بشدت تحت فشار بود و کارشناسان هشدار می‌دادند که با ادامه این روند مصرف، ۲ سال دیگر دوباره واردکننده بنزین می‌شویم.
اما همه چیز خودکفایی و صادرات بنزین نبود. افزایش مصرف بنزین، محیط زیست و زندگی همه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. سرمایه بین نسلی را بیشتر می‌سوزاند و معضل ترافیک در کلانشهرها را تشدید می‌کرد.
از این روست که مسئولان می‌گویند: «بنزین ارزان بود و مصرف آن بسرعت بالا می‌رفت، بر این اساس دوباره می‌رسیدیم به جایی که واردکننده بنزین باشیم. مجبور بودیم که دست به اصلاحات قیمتی بزنیم.»
۱۹ درصد کاهش سوختگیری
پس از سهمیه‌بندی بنزین، اخبار متناقضی از میزان مصرف در روزهای اخیر به گوش رسید. برخی مدعی شدند که حتی مصرف بنزین افزایشی بوده است. مثلاً رئیس پلیس راهور ناجا گفته بود که میزان مصرف بنزین با اصلاح قیمت، ۱۱ میلیون لیتر افزایش داشته و به ۱۰۵ میلیون لیتر در روز رسیده است. با شدت گرفتن آماردهی‌های غیررسمی، شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی به‌عنوان مرجع اصلی واکنش نشان داد و اطلاعیه رسمی منتشر کرد.
در این اطلاعیه شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی نوشته است که «بدینوسیله شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران با توجه به آمارهای غیررسمی که در برخی جراید منتشر شده است، ضمن رد آنها اعلام می‌کند که متوسط میزان مصرف بنزین کشور در روز سوم آذرماه سال‌جاری، ۷۵ میلیون لیتر بود.» همچنین «متوسط مصرف بنزین کشور از زمان اجرای طرح مدیریت مصرف سوخت، یعنی بیست وچهارم آبان تا پایان روز سوم آذر حدود ۷۹ میلیون لیتر در روز بوده است. در حالی که آمار متوسط مصرف بنزین از ابتدای سال‌جاری تا پایان روز بیست وسوم آبان (قبل از اجرای این طرح) حدود ۹۸ میلیون لیتر در روز ثبت شده بود.» کاهش ۱۹ میلیون لیتری مصرف بنزین در روزهای اخیر که نتیجه سهمیه‌بندی بنزین با دو نرخ لیتری ۱۵۰۰ تومان (سهمیه‌ای) و لیتری ۳۰۰۰ تومان (آزاد) است، در حالی رقم خورده که میزان سوختگیری در دو روز پایانی آبان ماه و با اعلام منتقل نشدن سهمیه برخی وسایل نقلیه بنزین‌سوز به ماه بعد، افزایش چشمگیری داشت.
بررسی‌های خبرنگار ما نشان می‌دهد که تغییرات روز به روز میزان مصرف در این بازه ۱۰ روزه بسیار قابل توجه بوده و آنچه در اطلاعیه شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی آمده، میانگین مصرف است. از این‌رو احتمال دارد که خبرمنتشر شده به نقل از «کمال هادیان‌فر» رئیس پلیس راهور ناجا درباره میزان مصرف بنزین بعد از سهمیه‌بندی، تنها برای یک روز پایانی آبان باشد. اما در مجموع کاهش مصرف بنزین که حدود ۱۹.۳ درصد در بازه ۱۰ روزه بوده، نشان دهنده چند نکته است.
حساسیت قیمتی و اصلاح مصرف
بر اساس علم اقتصاد، مجموع تقاضا یا همان تقاضای کل نسبت به قیمت حساس است. این کالا می‌تواند بنزین باشد. در ایران مصرف بنزین حتی رکورد ۱۳۵ میلیون لیتر در روز را نیز شکسته و این موضوع نشان می‌دهد که قیمت هزار تومان برای هر لیتر، قیمت حساسیت مصرف و تقاضا نبوده است.
کارشناسان در آن برهه معتقد بودند که اگر قیمت بنزین به ۲ هزار تومان برای هر لیتر افزایش یابد، لاجرم برخی افراد مصرف را مدیریت می‌کنند و تا زمانی که نحوه تخصیص منابع و هزینه‌های زندگی آنها تغییر نکند، این روند ادامه خواهد داشت.
برای مثال علی شمس اردکانی، کارشناس ارشد انرژی به خبرنگار ما گفته بود: «بررسی کرده‌ایم که دامنه دارای حساسیت قیمت برای بنزین از ۲۰۰۰ تومان شروع میشود و مقدار مطلوب آن هم در شرایط فعلی ۴۰۰۰ تومان است. این مقدار مدام در هر حال تغییر است اما ما باید براساس علم اقتصاد در مرز قیمتی که تقاضا به آن حساس است، حرکت کنیم.»
اکنون اگرچه قیمت بنزین سهمیه‌ای ۱۵۰۰ تومان و کمتر از مرز قیمت حساس برای تقاضاست اما تا اندازه‌ای منجربه مدیریت مصرف شده است.
رویکرد مصرفی تغییر کرده است؟
بعد از سهمیه‌بندی بنزین، خیابان‌های کلانشهرها خلوت‌تر از گذشته شده و بسیاری از ترددهای غیرضرور حذف شده است. برخی منتقدان این مسأله را فشار ناشی از افزایش قیمت بنزین بر جامعه قلمداد می‌کنند اما به‌طور کلی رویکرد «مدیریت تقاضای سفر» و کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی از جمله موضوعاتی است که در سال‌های اخیر بارها از مسئولان مطالبه شده بود.
اکنون این اتفاق تا اندازه‌ای رخ داده و الزامات مورد نیاز برای ادامه این روند نیز توسعه زیرساخت‌های حملونقل عمومی، بهبود کیفی تولیدات خودروسازی‌ها، حرکت قیمت بنزین در مرز حساسیت تقاضا و خروج از قالب سهمیه‌بندی به بنزین تک‌نرخی در گذشت زمان است. /روزنامه ایران
