مردم ایران در روزگار کرونا

به گزارش بخش اجتماعی سایت خبرمهم،  «تغییرات به وجود آمده از شیوع ویروس کرونا بی‌شباهت به یک سونامی با ابعاد جهانی نیست. تغییرات گسترده‌ای که همه ابعاد حیات اجتماعی را متاثر از خود ساخته است. اگرچه توجهات بیشتر بر پیامدهای اقتصادی و سیاسی این بیماری عالم‌گیر متمرکز بود اما تاثیرات گسترش این ویروس ابعاد خرد‌تر زندگی اجتماعی و به صورت خاص زندگی روزمره مردم را نیز متاثر از خود ساخته است؛ موضوعی که به دلیل اهمیت کمتر آن به نسبت مسائل سیاسی و اقتصادی اغلب کمتر بدان توجه می‌شود. به همت مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) هشت موج نظرسنجی تاکنون صورت گرفته که از رهگذر آن می‌توان تا حد قابل‌ توجهی از وضعیت مردم در روزگار شیوع کرونا مطلع شد. در این نوشتار نیز هدف ما نشان دادن زندگی مردم و نحوه انطباق آنها با این شرایط بغرنج و پیچیده غیر مترقبه است. داده‌های به‌ کار رفته در این نوشتار محصول هفت موج نظرسنجی است که از تاریخ ۱۲ اسفند ۱۳۹۸ تا ۴ اردیبهشت ۱۳۹۹ توسط ایسپا انجام شده است؛ داده‌هایی که به کمک آن می‌توان درک مناسبی از زندگی روزمره مردم ایران به دست آورد و همه این اطلاعات می‌تواند پاسخی باشد به این سوال: مردم ایران دوران کرونایی خود را چگونه می‌گذرانند؟

ابتدا به سراغ فعالیت‌های معمول مردم در این دوران خواهیم رفت و از زبان پاسخگویان به این پرسش پاسخ خواهیم داد که زندگی روزمره و عادی مردم در این دوران چه تغییراتی را پذیرفته و بحران پیش رو چه تاثیری در رویه‌های معمول زندگی روزمره مردم گذاشته است. زندگی روزمره آنچنان که از نامش مشخص است اشاره به روند معمول و رویه‌مندی از زندگی است. مهم‌ترین ویژگی این روال‌مندی شرایط به ظاهر عادی است که بر آن حکمفرماست. اما آن چه این روزها شاهد آن هستیم به تعلیق درآمدن این روال و به وجود آمدن تغییراتی اضطراری در آن است. شاید بتوان برای این وضعیت به وجود آمده تا حدی اصطلاح شکنندگی واقعیت یا بریچینگ (breaching) را مناسب دانست. شکنندگی و تعلیقی که به دلیل ایجاد اختلال در روال معمول زندگی روز‌مره به وجود آمده است. در یکی از نظرسنجی‌های انجام شده از مردم پرسیده شده است: «در ایام تعطیلات عید و تعطیلاتی که به خاطر کرونا بعد از آن بود در منزل بیشتر مشغول چه کارهایی بودید؟» هر پاسخگو مجاز به اشاره به سه مورد از گزینه‌ها بوده است. پاسخگویان به ترتیب به موارد زیر اشاره کرده بودند:

تماشای تلویزیون (۶۳.۸)

انجام کار در منزل (۴۳.۲)

حضور در فضای مجازی (۲۵.۳)

مطالعه کتاب (۲۵.۰)

گفت‌وگوی خانوادگی (۲۱.۶)

تماشای فیلم از طریق شبکه نمایش خانوادگی (۲۱.۶)

بازی سرگرمی (۱۱.۸)

بازی با موبایل و کامپیوتر (۷.۰)

یادگیری کار یا مهارت‌های جدید (۵.۷)

و سایر (۲۴.۰)

با استناد به داده‌های به دست آمده می‌توان گفت کماکان اشکال مرسوم و معمول گذران اوقات فراغت در میان مردم وقت بیشتری را به خود اختصاص داده است. همچنان تلویزیون به‌عنوان مهم‌ترین ابزار رسانه‌ای و سرگرمی، در خانه‌ها جولان می‌‌دهد و با فاصله زیادی از سایر رسانه‌ها و ابزار‌های سرگرم‌کننده اوقات بیشتری از شهروندان را به خود اختصاص داده است. اگرچه مدت زمان استفاده از تلویزیون بین مردان و زنان یکسان نیست اما کمی (۳‌درصد) زنان بیشتری وقت خود را به تماشای تلویزیون اختصاص داده‌اند. میزان حضور مردان در فضای مجازی نیز بیشتر از زنان بوده است و از این حیث نمره مردان ۸‌درصد بیشتر از زنان بوده است. گفت‌وگوی خانوادگی اگرچه مطابق با کلیشه‌های فرهنگی امری بیشتر زنانه تلقی می‌شود اما مردان بیشتری (۳‌درصد) وقت خود را مصروف به این امر کرده‌اند. اما بیشترین فاصله در بین امور جاری در خانه بین زنان و مردان انجام کار خانگی است. کاری که مطابق با قراردادی نانوشته امری بیشتر زنانه تصور می‌شود. مطابق با داده‌های به دست آمده ۶۵.۸ زنان و ۲۱‌درصد مردان در این دوران وقت خود را صرف انجام کار خانگی کرده‌اند.

در یکی از سوالات دیگر از مردم پرسیده شده بود «در یک هفته گذشته خود شما برای چه کارهایی از منزل خارج شده‌اید؟» فقط ۲۰.۸‌درصد افراد در پاسخ گزینه «اصلا از خانه خارج نشده‌ام» را انتخاب کرده‌اند. با این تفسیر تقریبا ۸۰درصد افراد لااقل برای یک‌ بار از خانه خارج شده‌اند. اما خروج از منزل بیشتر برای انجام چه کاری صورت می‌گرفته است. طبق نتایج نظرسنجی به ترتیب بیشترین دلیل خروج از منزل بنا به دلایل زیر بوده است:

خرید مایحتاج روزانه (۵۷.۸)

فعالیت شغلی (۲۱.۰)

مراجعه به داروخانه، درمانگاه یا بیمارستان (۱۵.۷)

امور بانکی (۸.۵)

هواخوری یا خیابان‌گردی (۶.۸)

مهمانی و دید و بازدید (۳.۵)

و در‌ نهایت آرایشگاه (۱.۳)

به نظر می‌رسد مردم فقط برای انجام امور ضروری از خانه خارج شده‌اند و تا حد زیادی ملاحظات دوران قرنطینه را رعایت کرده‌اند. موارد غیر ضروری مثل گردش و هواخوری (۶.۸) و مهمانی (۳.۵) درصد کمی را به خود اختصاص داده است. نکته مهم دیگر تفاوت آشکار در رفتارهای افراد بر‌ اساس مناسبات جنسیتی است. به عنوان مثال ۳۵.۳‌ درصد مردان برای فعالیت شغلی از خانه خارج شده‌اند؛ در حالی که این رقم برای زنان فقط ۷.۰‌درصد بوده است. حتی خرید روزانه که در شرایط عادی معمولا توسط زنان صورت می‌گیرد در این روزها بیشتر توسط مردان انجام می‌شود. مطابق با این نظرسنجی ۶۹.۷درصد مردان پاسخگو و ۴۷.۰‌درصد زنان در این ایام برای خرید از خانه بیرون رفته‌اند. در مراجعه به بانک نیز کم و بیش این تفاوت اما با درصد تفاوت کمتری خود را نشان می‌دهد. ۱۱.۳درصد مردان و ۵.۹‌درصد زنان برای انجام کار بانکی از خانه خارج شده‌اند. این تفاوت در مراجعه به بیمارستان (۱۶.۹‌درصد مردان و ۱۴.۸درصد زنان) نیز خود را نشان می‌دهد. حتی در گردش و هواخوری نیز درصد مردان (۸.۹) بیشتر از زنان (۵) گزارش شده است. تنها موردی که در آن با اندکی تفاوت بیشتر از مردان از خانه خارج شده‌اند، دید و بازدیدهای فامیلی و مهمانی است که ۴‌درصد زنان و ۳‌درصد مردان به خاطر آن از خانه خارج شده‌اند. شاید بتوان یکی از دلایل ابتلای بیشتر مردان به ویروس کرونا و همین‌طور تعداد بیشتر مرگ و میرشان را مرتبط با همین فعالیت‌هایی دانست که بیشتر مردان آن را بیرون از خانه انجام می‌دهند. به نظر می‌رسد مانند خیلی از شرایط بحرانی مشابه (جنگ، مهاجرت، سیل، زلزله و…) مسئولیت‌پذیری بیشتر مردان آنان را بیشتر در معرض خطر قرار داده است.

تاثیر قرنطینه بر مناسبات خانوادگی

مجاورت، تضاد ایجاد خواهد کرد. جمله کلیدی «لوییس کوزر» در توضیح علت شکل‌گیری تضاد اجتماعی بین انسان‌ها. ظاهرا حضور طولانی اعضای خانواده در خانه خالی از تنش‌های معمول بین زنان و شوهران، والدین و فرزندان و فرزندان با یکدیگر نبوده است. دلایل زیادی را می‌توان برای این مساله برشمرد که شاید مهم‌ترین آن به وجود آمدن تغییرات ناخواسته در روال عادی زندگی و به دنبال آن برهم خوردن مناسبات معمول بین همسران بوده است. گو این که انطباق با شرایط جدید خالی از اصطکاک‌هایی بین اعضای خانواده نبود‌ه است. بدون شک اضطراب ناشی از خطر ابتلا به ویروس کرونا، اخبار ناخوشایند از رسانه‌ها و در عین حال زندگی شبه‌امنیتی و توام با احتیاط افراد در دوران قرنطینه، باعث افزایش تنش‌های خانوادگی شده است. آمار مشخصی از میزان این تنش‌های در کل کشور در دست نیست اما در یکی از نظرسنجی‌های انجام شده توسط مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)، موضوع منازعات خانوادگی مورد پرسش مخاطبان قرار گرفته است.

در یک سوال از مخاطبان پرسیده شده است «حالا که مردم بیشتر در خانه مانده‌اند، بین بعضی خانواده‌ها اختلافات و دعوا و مرافعه، زیاد شده است، در خانواده شما چنین مشکلاتی پیش آمده است» که ۱۵.۸‌درصد به این سوال جواب مثبت (بله) داده‌اند و ۸۴‌درصد نیز جواب‌شان منفی (خیر) بوده است. نخستین نتیجه‌ای که می‌توان از نسبت بین این دو پاسخ گرفت، پایین بودن میزان تنش‌های خانوادگی است. به عبارت دیگر بر خلاف اغراق‌هایی که در ابتدای امر (احتمالا به تاثیر از آمار کشورهای دیگر) به وجود آمد میزان تنش‌های خانوادگی چندان هم زیاد نیست. اما نکات دیگری نیز از نتایج این پرسش به دست آمده که می‌تواند بخشی از زوایای پنهان مناسبات اجتماعی را برای ما آشکار کند. نخست این که تفاوت چندانی از این حیث (تنش خانوادگی) بین مردان و زنان وجود ندارد. ۱۴.۲‌درصد مردان و ۱۷.۴‌درصد زنان پاسخ‌شان به سوال مثبت (بله) بوده است. در مورد افراد متاهل و مجرد نیز تفاوت معناداری از این حیث وجود ندارد. ۱۴.۶‌درصد افراد مجرد و ۱۶.۵‌درصد افراد متاهل تنش خانوادگی را تجربه کرده‌اند. در بین افرادی که اظهار کرده‌اند ۶۴.۴‌درصد منازعات خانوادگی سهم جدال زن و شوهری (پدر و مادر)، ۳۲‌درصد جدال والدین و فرزندان و ۳۱.۶‌درصد نیز جدال بین فرزندان بوده است.

۱۷.۳‌درصد کسانی که خانه‌شان کمتر از ۷۰ متر بوده و ۱۷.۸۳‌درصد کسانی که مساحت خانه‌شان بین ۷۰ و ۱۰۰ متر بوده، در دوران قرنطینه خانگی تنش خانوادگی را تجربه کرده‌اند. در مقابل ۱۳.۵‌درصد افرادی که مساحت خانه‌شان بین ۱۰۰ تا ۱۳۰ متر و ۱۳.۶‌درصد کسانی که مساحت خانه‌شان بالای ۱۳۰ متر بوده، شاهد منازعات خانوادگی بوده‌اند. علاوه بر مساحت، فضا و معماری داخلی خانه و مهم‌ترین شاخص آن، تعداد اتاق‌های یک واحد مسکونی نیز بر نوع مناسبات تاثیر داشته است. به عنوان مثال افراد ساکن در خانه‌های دارای یک اتاق (در اصطلاح یک خوابه) ۱۸.۲‌درصد و افراد ساکن در خانه‌های دارای ۲ اتاق ۱۵.۲‌درصد و در‌نهایت افراد ساکن در خانه‌های ۳ اتاق ۱۲.۲‌درصد تجربه تنش خانگی داشته‌اند. به خوبی می‌توان کاهش پلکانی منازعات خانوادگی در خانه‌های دارای اتاق‌های بیشتر را نشان داد.»/اعتماد