بودجه‌نویسی با چشمانِ بازِ باز/ دخل و خرج کشور زیر ذره‌بین محاسباتی دیوان محاسبات

به گزارش بخش اقتصادی سایت خبرمهم، گزارش تفریغ بودجه در شهریور ماه رونمایی شد، خبری که شاید برای خیلی‌ها قابل درک نبود، اما برای متولیان و تلاشگران حاضر در گودِ بودجه که با مشکلات ارائه دیر هنگام و یا به عبارتی ارائه گزارش  در وقت اضافه بازی همواره مواجه بوده اند، ارائه ۴ ماه زودتر گزارش تفریغ بودجه خبری ای است که امید عبور از گردنه سخت کسری بودجه پیش بینی نشده را به ذهن همگان متبادر کرده است.رشـد نامتناسـب فعالیت‌های دولت و نبود شـفافیت میزان دخالت در امور اقتصادی و تقسـیم نامـوزون و غیرمنطقـی وظایـف بیـن دسـتگاه‌های اجرایی، موجـب گردیده که انجـام عملیات در بودجـه بـا کنـدی صورت گیـرد و همچنیـن منجر به اتلاف منابـع و کاهش کارآیـی هزینه‌های بودجـه شـود. ایـن چالش در نظـام بودجه ریزی، همراه با مشـکل نبود معیار‌ها و ضوابط مشـخص در نظـام مالی و اداری دسـتگاه‌های اجرایی باعث شده کـه در برقراری انضباط مالی و اقتصادی در نظـام بودجه ریـزی اخلال ایجـاد شـود و بـه جـای آن در بودجه ریـزی، رقابـت شـدیدی بین دسـتگاه‌های مختلـف بـرای افزایـش سـهم بودجه خود حاکـم شـود.

چیستی و چرایی گزارش تفریغ بودجه 

تفریغ از نظر لغوی یعنی فارغ ساختن، و تفریغ بودجه در اصطلاح مالی فراغت از بودجه یا نتیجه‌ی اجرای بودجه است. دیوان محاسبات کشور سالانه با بررسی حساب‌ها و اسناد مربوط به دستگاه‌های دولتی، گزارش تفریغ بودجه را تهیه می‌کند که در آن نحوه و میزان هزینهٔ سازمان‌ها، پروژه‌ها و پیشرفت آن‌ها بر اساس لایحهٔ بودجه مشخص است. در لغت‌نامهٔ دهخدا تفریغ حساب، واریز کردن حساب و فارغ شدن از آن معنی شده‌ است.
تفریغ بودجه در قانون تعریف نشده، اما بر اساس تعریف دیوان محاسبات کشور تفریغ بودجه به معنای تعاریفی شامل تفریغ بودجه نتیجهٔ نهایی نظارت بعد از خرج است،  تفریغ بودجه نظارت قوهٔ مقننه نسبت به دخل و خرج کشور است، تفریغ بودجه بررسی سرنوشت هر ریال درآمد کشور در مجرایی که برای خرج آن پیش بینی شده می‌باشد،  تفریغ بودجه آئینه تمام نمای تحقق بودجه‌ است.
تعریف تفریغ بودجه به صورت عملیاتی به معنی «تفریغ بودجه به فرایند تسویهٔ بودجه از طریق تطبیق اطلاعات صورت‌حساب عملکرد تهیه شده توسط وزارت امور اقتصادی و دارایی با اطلاعات تهیه شده توسط دیوان محاسبات کشور و تجزیه و تحلیل نتایج حاصل از آن اطلاق می‌گردد» است؛ بنابراین تعریف گزارش تفریغ بودجه به صورت عملیاتی عبارت از گزارش یافته‌های ناشی از فرایند تسویهٔ بودجه و نظرات دیوان محاسبات کشور در خصوص اجرای بودجه است.

مبانی قانونی تفریغ بودجه 

در اصل ۵۵ قانون اساسی آمده است که دیوان محاسبات، حساب‌ها و اسناد و مدارک مربوط را برابر قانون جمع آوری و گزارش تفریغ بودجۀ هر سال را به انضمام نظرات خود به مجلس شورای اسلامی تحویل می‌نماید و این گزارش باید در دسترس عموم گذاشته شود؛ لذا به موجب این اصل تهیۀ گزارش تفریغ بودجه به عهدۀ دیوان محاسبات کشور می‌باشد. در حالی که قبل از انقلاب و تصویب قانون اساسی در ۱۳۵۷ تفریغ بودجه در قانون اساسی جایگاهی نداشت و به موجب مواد ۷۸ و ۷۹ قانون م. ع. مصوب ۱۳۴۹ وزارت دارایی مکلف بود که لایحه تغریغ بودجه هر سال مالی را تا پایان آذر ماه سال بعد تهیه و به دیوان ارسال کند و دیوان نیز مکلف بود ظرف سه ماه لایحۀ مزبور را رسیدگی کرده و عین لایحه را همراه نظرات خود به دارایی برگرداند تا وزارت مزبور ظرف ۱ ماه لایحۀ تفریغ بودجه را به مجلس شورای ملی تقدیم داشته و محاسبات یک دورۀ مالی تصفیه و تفریغ می‌شد.
اولین لایحۀ تفریغ بودجه در سال ۱۳۳۶ است و قبل از تصویب قانون مالیات عمومی در شهریور ماه سال ۱۳۶۶ به علت اهمیت گزارش تفریغ بودجه قانون تفریغ بودجۀ سال‌های پس از انقلاب در تیر ماه سال ۶۵ به تصویت مجلس رسید، هدف از تصویب این قانون تعیین تکلیف تهیه تفریغ بودجه بود و خون تازه‌ای در رگ خشکیده تغریغ بودجه  تزریق کرد.

ورود زود هنگام گزارش تفریغ بودجه ۹۹ 

گزارش دیوان محاسبات معمولا در زمستان هر سال در مجلس قرائت می‌شود، اما در برخی از سال‌ها به دلیل طولانی شدن زمان بررسی به تعویق افتاده است. به عنوان مثال برای قرائت گزارش بودجه سال ۹۷، چند ماه تاخیر ایجاد و این گزارش در فروردین سال ۹۸ قرائت شد، اما امسال این گزارش چهار ماه زودتر از موعد مقرر به مجلس ارائه شد.
محمد باقر قالیباف رئیس مجلس در مراسم رونمایی از گزارش تفریغ بودجه درباره اهمیت ارائه گزارش تفریغ بودجه ۴ ماه زودتر از موعد مقرر گفته است که  هر ساله بعد از ارائه لایحه بودجه، گزارش تفریغ بودجه آن در دی ماه ارائه می‌شد، اما در حال حاضر که اوایل مهرماه قرار داریم و دولت به تازگی کار تدوین لایحه بودجه ۱۴۰۱ را آغاز کرده، گزارش تفریغ بودجه سال ۹۹ حاضر است.

قالیباف: با کسری بودجه دستمان در جیب مردم است

وی تاکید کرد: زمانی که بودجه می‌نویسیم برای زندگی مردم در شهر‌ها و روستا‌ها و همچنین دولت تصمیم گیری می‌کنیم و همگی تحت تاثیر سیاست‌های پولی و مالی ما قرار می‌گیرند.  واقعیت تلخ این است که وقتی کسری بودجه داریم در حقیقت این به‌معنای دست در جیب مردم کردن است و در این شرایط در حالی حقوق‌ها را افزایش می‌دهیم که قدرت خرید مردم پایین آمده است.
مهرداد بذر پاش رئیس دیوان محاسبات نیز درباره گزارش تفریغ بودجه سال ۹۹ گفته است: یکی از اهداف ما در دیوان محاسبات، کاهش زمان ارائه گزارش تفریغ بودجه است که سال پیش یک ماه زودتر از مهلت قانونی گزارش تفریغ بودجه ۹۸ را ارائه کردیم و امسال گزارش تفریغ بودجه ۹۹ را در شهریورماه به مجلس گزارش دادیم. ارائه زودهنگام گزارش تفریغ بودجه یعنی لایحه بودجه سال آینده کشور می‌تواند واقعی‌تر و دقیق‌تر و با نگاه نظارتی دیوان بهتر تدوین شود.
وی ادامه داد: الان تفریغ بودجه در اختیار دولت و همزمان در اختیار مجلس است. قوه مقننه می‌تواند با چشمانی باز و نگاه واقع بینانه‌تر بودجه سال بعد را تدوین کند. موضوع یارانه پنهان در گزارش تفریغ بودجه ۱۳۹۹ مورد بررسی قرار گرفته که اگرچه همیشه به آن اشاره می‌کنند، اما مغفول واقع می‌شود. اطلاع از میزان یارانه پنهان در کشور به برنامه‌ریزی‌های آینده کمک خواهد کرد. بالغ بر یک میلیون و ۶۰۳ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان کشور اعم از گاز، کالا‌های اساسی و سایر موارد در کشور وجود دارد. بخش اعظم آن یعنی بیش از ۹۰۰ هزار میلیارد تومان به گاز باز می‌گردد که شامل هدر رفت آب در شبکه یا مصرف، سوختن و… است.
بذرپاش با بیان اینکه تراز عملیاتی ما در سال ۹۹ منفی بوده است، توضیح داد: تراز عملیاتی ما منفی ۱۸۳ هزار و ۳۵۱ میلیارد تومان و تراز سرمایه‌ای ما هم منفی ۳۸ هزار و ۹۰۴ میلیارد تومان بوده است. تراز مالی ما بخشی از ناترازی‌ها را جبران کرد که مثبت ۲۲۳ هزار و ۲۵۰ میلیارد تومان است. این تراز مالی تقریباً همان اوراق فروخته شده است. در بودجه ۱۴۰۱ هم پیشنهاد‌های ارائه دادیم و یکی از پیشنهاد‌ها این بود که با فروش اوراق نمی‌توان هزینه‌های جاری کشور را پوشش داد و در نتیجه باید به ذخائر معدنی توجه کرد.
وی افزود: ۱۰۱ درصد در سال ۹۹ از سهم مالیات محقق شده و در ارزیابی ۶ ماهه ۱۴۰۰ درآمد مالیاتی تقریبا مطابق برنامه محقق شده است. رشد نقدینگی ما از ۴۵ سال قبل به این سمت حدوداً به صورت متوسط سالی ۲۵ درصد بوده و ارتباطی به چهار سال گذشته ندارد. دولت‌ها هم معمولا برای کسری تراز از منابع بانک مرکزی یا صندوق توسعه ملی استفاده می‌کنند و یا با ابلاغ تسهیلات تکلیفی به بانک‌ها دست به جبران می‌زنند. درصد تحقق واقعی منابع عمومی دولت پس از اعمال تغییرات در سال ۱۳۹۹ معادل ۸۳ درصد است.

۴۲ درصد احکام بودجه ۹۹ محقق نشده است

عبد الله صفایی نسب مسئول گزارش تفریغ دیوان محاسبات در این باره گفته است که مهم ترین انحراف بودجه این بود که ۴۲ درصد احکام که شامل ۱۱۴ حکم می‌شود، اجرایی نشده و این یعنی از ۲۷۲ حکم، تبصره و جز ۱۱۴ مورد احکام محقق نشده است. خیلی از مواردی که در تفریغ بودجه ۹۹ اعلام کردیم مواردی بوده که اطمینان به وصول آن‌ها نداشتیم و همین اتفاق افتاد و وصولی برخی از آن‌ها بعضا در حد صفر و یا ۵ درصد بود که آسیب جدی به دولت می‌رساند و باعث می‌شود که به اوراق اسلامی رجوع شود تا این کسری بودجه جبران شود ولی با ارائه گزارش تفریغ بودجه که چهار ماه زودتر آماده شد باعث می شود که این موارد غیر قابل وصول مشخص شود و در بودجه آورده نشود.

بودجه نویسی باچشم‌های باز در خیابان‌های روشن 

قطعا در صورت ارائه و ارسال به موقع گزارش تفریغ بودجه برای مجلس، این گزارش می‌تواند مبنای مناسبی برای ارزیابی عملکرد دولت و شاخصی برای بسیاری ازاظهار نظر‌ها و ارزیابی‌های فنی در مورد عملکرد دستگاه ها، شرکت‌های دولتی و وزارتخانه‌ها باشد که در این صورت صحت عملکرد دولت نیز بهبود خواهد یافت. تفریـغ بودجـه بـه عنـوان یکـی از ابزار‌های بسـیار مهم مدیریـت عمومی جامعـه، نقش فـوق العاده در کنتـرل عملیـات گذشـته دارد. همچنیـن یکی از منابع بسـیار مهـم اطلاعات بـرای برنامـه ریزی‌های آینـده مـی باشـد. تفریـغ بودجـه مسـئولین را در برنامـه ریزی‌های آتی راهنمایی می‌نماید.
یک گـزارش تفریغ بودجه مطلـوب، نتایج اجرای سیاسـت ها و اهـداف مورد نظر را در بـر دارد و بـه عنـوان ابـزاری سـودمند جهـت شناسـایی نقاط قـوت وضعف بودجه، نقشـی مثمر ثمر در تهیـه و تنظیـم بودجه سـنوات بعـد دارد؛ بنابراین گزارش تفریغ بودجه، عملکرد سـال گذشـته بودجه را بـا در نظـر گرفتـن اهـداف در مـورد پیش بینی نمایان می‌سـازد و مـی تواند به عنوان یکـی از ابزار‌های مهـم مدیریـت کلان اقتصـادی جامعـه، نقشـی فوق العـاده در برنامـه ریزی‌های آتی کشـور ایفـاء کند. در این شرایط که امسال گزارش تفریغ بودجه چهار ما زودتر به مجلس رسید دولت و مجلس می توانند با چشمانی باز اقدام به تدوین بودجه سال  بعد کنند و از آگاهی کاملی درباره منابع و مصارف برخوردار خواهند بود و کمک شایانی خواهد کرد تا با کسری بودجه مواجه نشویم. yjc